Climántica, proyecto de educación ambiental

Actualización: Video da presentación.

O sábado 6 de marzo Climántica puxo en marcha dous novos cursos: Competencias básicas en Climántica e Técnicas de climantica.org para a comunicación do cambio climático. As sesións presenciais dos dous cursos están a desenvolverse en paralelo os días 6 e 13 de marzo, 10, 17 e 24 de abril na Facultade de Físicas. O curso de competencias está pensado para os profesores de Primaria, ESO e Pedagoxía terapéutica que queren abordar dun xeito práctico as competencias básicas no marco do proxecto dende os modelos Aprendemos coas escolas climánticas e Climaeucambio. O de Técnicas para a comunicación do cambio climático esixe a elaboración dunha revista do centro educativo para comunicar a sostibilidade dende o marco do cambio climático. Por iso nas bases de selección do profesorado asistente, déuselle prioridade á participación previa no proxecto, polo que dos 69 inscritos, os 30 seleccionados son docentes implicados previamente en actividades do proxecto.

O proxecto Climántica foi invitado pola Universidade de Alicante a desenvolver un seminario sobre o proxecto e un obradoiro multimedia sobre cambio climático para profesorado de ensino secundario e universidade. O seminario desenvolveuse o venres 26 de setembro no Salón de Graos Alfredo Orts da Facultade de Ciencias de 17 a 19 horas, ao que asistiron 60 profesores de Alicante e Valencia da rede docente da Asociación Española de Enseñanza de las Ciencias de la Tierra liderada en Alicante polo profesor do Departamento de Ciencias de la Tierra, o xeólogo Pedro Alfaro. O obradoiro multimedia de cambio climático celebrouse o sábado 27 de febreiro de 10 a 13 horas, no aulario nº 1 da mesma facultade, dirixido a 20 profesores de Alicante e Valencia da asociación de profesores Curie, liderada polo profesor de Física Aplicada Albert Gras. Estas dúas actividades de Climántica foron propostas como preparatorias dunhas xornadas do proxecto que se está previsto que se celebren en setembro deste ano na nesta mesma Universidade, e que se organizarán en base a 4 obradoiros e 2 seminarios. Este reto que Climántica acepta e agradece, foi proposto polos profesores organizadores destas actividades, Pedro Alfaro e Albert Gras.

Actualización: Vídeo do seminario.

O proxecto Climántica foi invitado a formar parte da organización e desenvolvemento da Jornada de Educación para la Sostenibilidad 2009-10. Esta colaboración concretouse o luns 22 de febreiro de 2010 mediante a conferencia inaugural da xornada titulada El cambio climático en el sistema educativo impartida polo director do proxecto Francisco Sóñora Luna, quen tamén dirixiu o obradoiro de Taller multimedia sobre el cambio climático. A oferta de obradoiros das xornadas completouse con Prácticas de laboratorio sobre cambio climático impartido polas profesoras colaboradoras de Climántica, Mercedes Rodríguez Ruibal e Raquel Troitiño Barros. A esta xornada dun crédito de duración  asistiron 60 coordinadores dos Programas de Educación para la Sostenibilidad da rede RECESO. Climántica quere agradecer a esta rede educativa amiga e á Consejería de Educación de Cantabria esta oportunidade para compartir e retroalimentar experiencias e iniciativas.

Recollendo suxestións da rede docente de profesores que desenvolven a materia de Ciencias para o Mundo Contemporáneo dende Climántica, ven de convocarse un curso en base a obradoiros, coa finalidade de practicar as metodoloxías e técnicas de comunicación TIC do proxecto, para obter a formación que permita a elaboración dunha revista electrónica do centro educativo para a comunicación da sustentabilidade e do cambio climático no marco do proxecto. Aínda que se lle da prioridade á participación no proxecto para asignar as prazas, se quedan vacantes, aplicaranse os criterios xerais do Plan de Formación do Profesorado. O programa queda recollido neste tríptico e a inscrición faise a través da aplicación fprofe de http://www.edu.xunta.es/web/teachers, seleccionando como Área: Temas transversais e como CFR: Servizos centrais.

O día 6 de marzo empezará o novo curso Competencias básicas en Climántica, do que xa se pode descargar o tríptico co programa, axenda e condición de inscrición. Este curso está especialmente centrado nas competencias básicas TIC e aprender a aprender e está inspirado no modelo de Aprendemos coas escolas Climánticas cuxa posta en común desenvolveuse o 6 de xuño de 2009. Diríxese preferentemente a 3º ciclo de Educación Primaria e 1º de ESO, e por tanto con aplicación práctica tamén en Pedagoxía terapéutica.

Neste segundo vídeo que se pode ver en ClimánticaTV o profesor Anguita comeza por ofrecer unha visión dende a termodinámica, dos problemas medioambientales, onde como dí a Primeira lei: A enerxía é finita (polo tanto os recursos son finitos) e atendendo á Segunda Lei postula que o desorde crece coas transformacións (quedaría aquí reflectido o problema da contaminación). Ademais amósanos unha realidade importante: a relación entre economía e calidade de vida nos paises desenvolvidos: na segunda metade do século XX a economía medrou moito pero a calidade de vida pouco o fixo.

Inmersos xa no tema dos riscos xeodinámicos delimita as lagoas sísmicas do planeta e acércanos ao concepto de Magnitude do Momento Sísmico (MW) que substituiría á escala de Richter (M). Unha das fallas á que se lle presta maior atención é á de San Andrés, en California, e os expertos xa son capaces de ofrecer porcentaxes de posibilidades de terremotos no contorno da mesma. En Haicheng unha cidade china de cerca de 1 millón de habitantes, no 1975, logrouse evacuar á poboación horas antes de que fose totalmente arrasada por un seísmo (só houbo 200 victimas). Ao ano seguinte na cidade de Tangshan un terremoto produciu 700.000 victimas. No seísmo de Sichuan en 2008, onde morreron cerca de 80000 persoas, parece que a xigantesca presa construida nas inmediacións, poido ser o desencadeante do movemento. A falla saltou ata a superficie no momento en que a presa se estaba a descargar.

O risco de tsunamis no noso país parece que pode restrinxirse á zona mediterránea onde a actividade sísmica recente no norte de África e Grecia produciu perturbacións no nivel do mar nas costas da zona.

Francisco Anguita exemplariza os riscos volcánicos falándonos dos volcáns de Colombia (Nevado del Ruiz) e Filipinas (Mayón). Este último estivo moi activo durante o 2006 e a finais dese ano a cidade veuse afectada por un tifón que movilizou o material piroclástico orixinado unhas inmensas coladas de barro. Estas zonas no marco do cambio climático onde se prevé un incremento de fenómenos meterorolóxicos extremos, o risco pode multiplícarse pola suma de ambos riscos.

O profesor incide unha vez máis sobre a superposición da acción antrópica sobre o clima analizando as series de temperaturas e amosando os datos procedentes de diferentes marcadores climáticos. En Groenlandia estanse a producir cambios moi rápidos e drásticos nos glaciares que desembocan no mar onde estos retroceden varios kilómetros en un ano e posteriormente volven a recuperarse. Existe gran cautela neste tema, xa que o desxeo de Groenlandia traduciríase nunha subida de 7 metros do nivel do mar. No Ártico os tres anos máis recentes son os de menor cantidade de xeo. Respecto ao comportamento da Antártida apunta a que existen zonas onde o nivel do xeo adelgaza e noutros onde parece aumentar, o que induce a pensar que todavia non entendemos moi ben o sistema. A fusión dos glaciares do Himalaya favorece a creación de lagos que poden provocar avalanchas de barro por desbordamento dos mesmos afectando ás poboacións situadas no entorno.

Os datos dos novos informes do IPCC parecen indicar que este organismo foi demasiado conservador nas súas estimacións do 2007 sobre as consecuencias do cambio global. Ademais parece existir un certo grao de despreocupación polo problema do cambio climático como apuntan as últimas investigacións sociolóxicas sobre o tema.

Francisco Anguita remata a súa exposición facendo alusión ao tema da urxencia do problema do cambio climático así como das cuestións éticas do modelo de sociedade actual dende a visión do decrecemento, o desenvolvemento sostible e a sobrepoboación mundial. O derradeiro dilema que nos plantexa é o relacionado co tipo de refuxiado que é un habitante de Bangladesh ¿económico, climático...? Este é un bo exemplo de “algo que comeza por unha situación que ten que ver coa natureza e remata con unha decisión de carácter político...e é que todo está misturado”.

O sábado 16 de xaneiro, o doutor en Xeoloxía Francisco Anguita e profesor titular da Universidade Complutense de Madrid, inaugurou os seminarios científicos do curso Ciencias para o mundo contemporáneo no proxecto Climántica coa ponencia Do Big Bang ao problema ecolóxico: aproximación do cosmos á problemática ambiental. Pódese ver o video da súa intervención en ClimánticaTV.

Francisco Anguita comezou a sesión disertando sobre as últimas investigacións no tocante ao tempo anterior ao Big Bang e a evolución futura do Universo basándose nas distintan hipótesis vixentes. As investigacións sobre o cosmos e a búsqueda de respostas sobre a orixe do mesmo suscitou o primeiro debate proposto na aula, que quedaba definido pola pregunta de se están xustificadas as grandes inversións en ciencia básica, onde os asistentes poideron aportar a súa visión.

No referente ás novidades na investigación sobre a formación de planetas o profesor Anguita indicou que todo parece indicar que os planetas son máis abundantes que as estrelas no Universo. Apuntou o descubrimento recente da primeira superterra oceánica. É un planeta que transita por diante da súa estrela o que permite averiguar o seu diámetro, posúe 6.6 veces a masa terrestre, conta con un núcleo probablemente sólido e presenta auga líquida na superficie. Nos vindeiros anos, o telescopio Kepler aportará información moi interesante sobre planetas con tamaño semellante ao da Terra e que orbitan ao redor doutras estrelas. Unha das metas destas investigacións vai encamiñada a atopar vida fora do noso planeta o que dou pé a formular un dilema moi aproveitable para trasladar aos alumnos e conseguir abrir un debate interesante: cambia algo se descubrimos vida fora da Terra?.

As novidades científicas sobre o Sistema Solar serían que o Sol probablemente formouse nun cúmulo globular en compañia doutras estrelas, según parece determinarse polo estudo de meteoritos con grandes cantidades de isótopos inestables formados durante a explosión dunha supernova, non obstante son demasiados para unha única supernova e a conclusión pode ser que procede dunha familia de supernovas.

Coñecemos o que sucede na Terra para formarse os oróxenos (subducción e colisión) e se observamos planetas como Venus vemos estruturas tectónicas parecidas ás da Terra. Estos rasgos son máis evidentes nos relevos de Marte comparables por exemplo ás estructuras da Cordilleira Cantábrica, Alpes, etc. Quere dicir esto que existe ou existiu tectónica de placas noutros planetas?.

Existen evidencias de cambios climáticos globales noutros corpos do sistema solar como poden ser Marte ou Venus onde poido existir un océano fai uns 4.000 millóns de anos que se evaporou. En Europa atópase o maior depósito de agua líquida no Sistema Solar polo que se pode pensar que neste satélite de Xúpiter houbo algún fluxo de enerxía que logrou fundir o xeo pero o que é unha dúbida é se esta enerxía todavía se manten.

Francisco Anguita acércanos ás posibilidades de facer habitable un planeta como Marte e que como primeiro paso tería a reconstrución da atmosfera primitiva. Unha actuación encamiñada a tal fin sería a da emisión por parte de fábricas instaladas na superficie, de gases de efecto invernadoiro como son os freóns. A emisión de inxentes cantidades destos gases tardarían uns 10.000 anos en derreter o xeo marciano e ofrecer unha primeira oportunidade para a vida vexetal (100.000 anos para os animais).

Despois dunha viaxe polo Universo chegamos á Terra e o profesor Anguita nos indica que a enerxía que todavía conserva o núcleo terrestre, despois de 4.500 millóns de anos de evolución, é considerable pois tan só o 4 % deste núcleo solidificou. Ademais fai fincapé na sincronía existente entre o remate do bombardeo meteorítico que sufreu a Terra máis ou menos aos 3.900 millóns e a aparición da vida.

Fai 100 millóns de anos produciuse, causado por un evento no interior da Terra, un máximo na temperatura da atmosfera terrestre e posteriormente o planeta comeza a enfriarse. As predicións máis pesimistas indican para o 2.100 aumentos de ata 7 ºC na temperatura media global o que nos aproximaría ao clima da época dos dinosauros.

O dia 19 de decembro tivo lugar a posta en común da fase práctica do I Curso de Climántica en Portugal, desenvolto no centro de formación do profesorado de Coimbra Nova Ágora ao longo de todos os sábados do primeiro trimestre. Neste vídeo que se acaba de publicar en Climántica TV pode verse un resumo das presentacións correspondentes á aplicación do proxecto nos centros piloto de Climántica en Portugal que xurdiron deste curso. O rigor e calidade que se observa nas presentacións dos primeiros docentes de Climántica en Portugal e a súa capacidade para adaptar o proxecto ao seu sistema educativo,  abren un futuro esperanzador de Climántica en Portugal. Por iso, parabéns a este primeiro grupo de docentes de Climántica en Portugal polos resultados acadados!

Actualización: Ver video

O sábado 14 de novembro iniciouse o I módulo desta materia para formar, ao longo de todo o curso 2009-2010, ao profesorado da materia de Ciencias para o Mundo Contemporáneo co fin de impartila na súa totalidade a través dun fío condutor vertebrado sobre a sustentabilidade e o cambio climático. De novo este ano a inscrición superou as prazas dispoñibles, pois o número máximo de dúas persoas por ordenador supuxo que dos 74 preinscritos solo 50 puideron matricularse. Os docentes de lista de espera estarán como grupo prioritario no curso de «Competencias básicas: TIC e aprender a aprender», que se porá en marcha no segundo trimestre.

Baixo a fórmula «dende o Big-Bang ata estes tempos formouse a Terra e nela, a través dun longo proceso evolutivo, aparecemos nós como unha especie capaz de modificar o Planeta e de provocar riscos, como o cambio climático, aos que a investigación científica contemporánea busca solucións dende a física de partículas, a astrofísica, a nanotecnoloxía, a investigación enerxética, a bioloxía molecular e a xenómica», Climántica doulle forma a este reto educativo.

Esta primeira sesión enmarcouse na competencia TIC que se desenvolve mediante dous seminarios. O primeiro, que foi o que empezou o sábado 14 é o denominado “Sustentabilidade e cambio climático nos blogs e foros de Climántica en CCMC”, que desenvolverán ao longo das 4 primeiras xornadas do curso (14 e 28 de novembro, 12 de decembro e 9 xaneiro), correrá a cargo dos profesores de ensino secundario Susana Vázquez e Jesús M. Teira Rois. O último seminario relativo á competencia TIC impartirao o catedrático de instituto Ramón Cid Manzano, o 9 de xaneiro, no que abordará recursos TIC para traballar a física de partículas, a astrofísica, a fisión nuclear e o LHC.

Esta forte aposta polas TIC é debido a que en Climántica valorouse como motivador para os estudantes de todas as modalidades de Bacharelato darlles a oportunidade de buscar información actual de divulgación científica co obxectivo de comunicaren as súas experiencias. Por iso se pensou nuns edublogues e eduforos, especialmente deseñados para visualizar contidos multimedia diversos, que, ademais de formar parte dos hábitos vixentes de comunicación dos estudantes, supoñen unha posta ao día continua da información, ao estilo do modus operandi dos científicos da ciencia fronteira cuxos coñecementos aborda esta materia.

No deseño do curso tívose tamén presente o feito de que os contidos desta materia non se configuran na súa totalidade dentro do marco formativo inicial de ningún dos dous departamentos implicados na docencia (Bioloxía e Xeoloxía e Física e Química). Por iso se contou con investigadores I+D+i de todos os ámbitos do currículo, cunha eficacia divulgativa demostrada e capaces de asumir o reto de relacionaren as súas investigacións co fío condutor proposto. Así é como chegamos a contar con este equipo de 7 formadores que destacan polas súas investigacións na ciencia fronteira recollida no currículo desta materia. A eles lles corresponderá trasladar a actualidade das súas investigacións relacionadas coa sostibilidade e o cambio climático aos profesores asistentes.

Os seminarios relativos á investigación teñen a mesma base programática que os que se desenvolveron o curso pasado, mantendo a participación do catedrático de medicina legal, director do Instituto de Medicina Legal e do Grupo de Medicina Xenómica da USC, doutor Ángel Carracedo, último premio Jaime I de investigación médica, quen seguirá afondando nas ensinanzas da Xenómica para a sustentabilidade. Tamén repite o profesor doutor de Xeoloxía da Universidade Complutense, Francisco Anguita, un dos principais divulgadores da xeoloxía en España nos últimos 30 anos. O profesor Anguita abordará dous seminarios neste curso «Do Big Bang ao problema ecolóxico: aproximación do cosmos á problemática ambiental» e «Riscos xeolóxicos e impactos ambientais».

Pero este curso incorporáronse novas temáticas I+D+i relacionadas coa sostibilidade e o cambio climático. Entre as novas temáticas destaca a participación do catedrático da USC e Vicepresidente do Consello da Cultura galega, o profesor doutor Francisco Díaz-Fierros, Premio Nacional de Cultura Científica de Galicia no 2008, que abordará o seminario «Conceptos básicos de cambio climático nos ecosistemas terrestres», namentres que o de conceptos básicos nos ecosistemas mariños o desenvolverá o doutor investigador do CSIC no Instituto de Investigación Mariña de Vigo, Xosé Antón Álvarez Salgado. Os puntos de vista destes dous científicos galegos que colaboraron en informes IPCC (Panel Intergobernamental para o Cambio Climático) complementaranse para aportar unha visión científica moi interesante para abordar este reto do século XXI na aula.

Outro seminario que cobra forza este ano é a Nanotecnoloxía. Del hase encargar o catedrático de Electromagnetismo da USC e director do Centro Ibérico de Nanotecnoloxía de Braga, José Rivas, quen exporá a temática «Nanotecnoloxía básica para a sustentabilidade na sociedade do cambio climático».

 Tamén se incorpora a dimensión enerxética mediante a participación do profesor doutor de Enxeñería eléctrica da ETS de Enxeñería Industrial de Vigo e director da Axencia enerxética de Vigo, Bernardo Parajó, co seminario «Enerxía e sustentabilidade: pasado presente e futuro».

O último seminario innovador deste curso será o impartido pola doutora investigadora en Xenética e Antropoloxía do proxecto de Atapuerca, María Martinón Torres: «O homínido emigrante: clima, barreiras e camiños», que complementará a intervención do profesor Carracedo, reforzando a dimensión evolutiva e centrándose nos aspectos antropolóxicos dende a bioloxía molecular.

A formación presencial que se iniciou este sábado, prolongarase ao longo das mañás de 7 sábados máis, e ao tempo que se vai desenvolvendo, iranse aplicando nos edublogues e eduforos de aula propostas relacionadas co contido de cada un dos seminarios. O sábado 10 de abril farase a posta en común dos traballos de aula.

Con esta formulación da asignatura, o curso pasado formouse aos profesores dos centros pilotos voluntarios para abordaren deste xeito a materia de Ciencias para o Mundo Contemporáneo. Apuntáronse a esta iniciativa profesores de 27 centros públicos e 4 privados, que a día de hoxe están a desenvolver a materia dende os seus blogues de centros aos que se accede a través do blogue guía para os profesores. Algúns blogs están a ser auténticos estimuladores da divulgación e argumentación dos estudantes, como é o caso do blog do IES Francisco Asorey, que xa superou as 20.000 visitas.

Como esta materia se atopa no segundo curso de implantación e supón un reto novo na historia do sistema educativo español, este modelo estase demandando en España. Así, a Asociación Española para la Enseñanza de las Ciencias de la Tierra aprobou no mes de outubro ofrecela vía e-learning para todos os seus socios, o que lle dá a Climántica unha oportunidade extraordinaria de abrir a súa rede docente a todas as comunidades educativas do resto de autonomías.

O interese por este proxecto educativo superou as fronteiras de España e xa está implantado con éxito en 15 centros pilotos de Portugal mediante unha réplica do curso piloto do ano pasado, que se está a desenvolver dende o 10 de outubro na cidade de Coimbra co apoio institucional da Unesco e sobre o que se pode visualizar un documental da primeira xornada.

Destes 15 centros xa hai varios que destacan pola riqueza da argumentación que están a desenvolver na súa aula, o que facilita que o espírito de Climántica estea entrando con forza nestas comunidades educativas de Portugal. Tamén chegou á Dirección Xeral de Sostibilidade e Paisaxe unha petición de Arxentina, procedente da Universidade de Entre Ríos, para replicar o modelo alí como xa fixo o centro de Formación do Profesorado de Coimbra Nova Ágora.

Este curso universitario de posgrao consta de 120 horas (12 créditos) dos cales 36 son presenciais e as 84 restantes compútanse pola investigación –acción derivada das tarefas necesarias para a incorporación de actividades nos blogues de aula relativas aos seminarios desenvoltos nos módulos presenciais e da retroalimentación da argumentación dos estudantes.

O curso estrutúrase en 10 seminarios distribuídos en 5 módulos presenciais que se desenvolverán na Facultade de Físicas no campus Sur da USC os sábados de 10 a 14 horas, con un descanso na metade da xornada. A axenda destes 10 seminarios, dos que se pode obter máis información neste documento programático e neste tríptico son:

Os seminarios con hipervínculos desenvolvéronse o curso pasado e os que non teñen hipervínculo son novos e foron introducidos de acordo coas suxestións que fixeron os asistentes e que quedaron recollidas no correspondente informe de avaliación.

Unha vez rematada a fase de aplicación na aula mediante a realización de actividades coa implicación dos estudantes na argumentación a través dos edublogues e dos eduforos, o sábado 10 de abril de 10 a 14 horas procederase á posta en común destas experiencias.

Os interesados poden inscribirse cubrindo o seguinte formulario que deberá enviarse ao enderezo climantica@climantica.org, indicando o centro educativo no que imparten docencia e no asunto a cal dos catro (4) grupos de prioridade pertencen:

1. Docentes que impartan a materia CCMC no curso 2009-2010.
2. Docentes dos departamentos didácticos de Bioloxía e Xeoloxía e Física e Química e que no curso 2009-2010 non impartan a materia CCMC.
3. Outros docentes relacionados co ensino das ciencias e da tecnoloxía.
4. Titulados en CC. Biolóxicas, CC. Xeolóxicas, CC. Químicas e en CC. Físicas ou asimilables a efectos de docencia. Terán que presentar, coa solicitude, unha proposta de elaboración dun blogue temático que teña que ver co contido do curso.

Dado que o número máximo de prazas é de 50, estas asignaranse atendendo a unha estrita orde de chegada das solicitudes. Ao grupo 2 asignaránselle as prazas que queden vacantes unha vez inscritos os do 1, e co 3 e 4 actuarase de igual forma, pero coas que queden do 2 e do 3, respectivamente

O curso é totalmente gratuíto, tanto na xestión, como na docencia, nos materiais e recursos consumidos no seu desenvolvemento e nas consumicións na cafetería durante o descanso, pero non se abonarán gastos de desprazamento nin as taxas da retirada do título, que como ocorre con todo tipo de títulos das universidades, está supeditado ás taxas universitarias, neste caso as establecidas para títulos de posgrao de especialización que son do orde de 25 €.

Actualización: Carteis centros Portugal
Actualización: Ver video

Climántica desenvolveu en Coimbra o sábado 10 de outubro de 2009 a primeira das sesións formativas presenciais do curso “Educação para um Desenvolvimento Sustentável – Mudanças Climáticas e Edublogues Climántica”. Este curso é unha adaptación ao sistema educativo de Portugal do curso de Climántica para a materia de Ciencias para o Mundo Contemporáneo do que en breve se convocará a segunda edición nesta web, coordinado polo grupo de docentes de Climántica en Portugal, liderado pola profesora da Universidade de Coimbra Arminda Pedrosa e convocado como unha das accións formativas do centro de formación continua do profesorado de Coimbra Nova Ágora, que atende a unha rede docente de 1.700 educadores. A metodoloxía do curso require un traballo práctico continuo co sistema CCMC de edublogues de Climántica, de tal xeito que en cada ordenador se sitúe un número máximo de dous docentes. As prazas convocadas foron ocupadas na súa totalidade por docentes de 15 centros educativos, que se constitúen así na primeira rede de centros piloto de Climántica en Portugal. Este curso consta de 30 horas teóricas que se desenvolverán ao longo dos sábados do primeiro trimestre, e de 30 horas prácticas que consistirán na aplicación práctica nas aulas da metodoloxía de Climántica. Ao remate da fase práctica, presentaranse estas experiencias piloto.
 
Nesta primeira sesión procedeuse primeiramente á distribución de material necesario para o desenvolvemento do curso. De seguido o director da Oficina de Formación Nova Ágora, fixo unha breve referencia ó documento de divulgación do curso por parte da Oficina de Formación, poñendo especial énfase en aspectos organizativos, metodolóxicos e de avaliación. A continuación tomou a palabra a coordinadora da actividade, a profesora da Universidade de Coimbra Arminda Pedrosa, aportando información relativa a recursos dispoñibles, institucións que participan e apoian a Oficina de Formación, facendo especial mención á implicación da Xunta de Galicia a través do proxecto Climántica e do apoio institucional da Comissao Nacional da UNESCO. Este acto de presentación rematou coa intervención do director de Climántica, Francisco Sóñora, que presentou o proxecto, as actividades desenvoltas no seu marco, os recursos producidos e dispoñibles para acceso libre, indicando a fonte dende o sitio web. Tamén xustificou a vocación internacional deste proxecto, e agradecendo por este motivo a oportunidade que se lle dou ao proxecto co desenvolvemento desta actividade.
 
Xa na aula de informática, procedeuse á organización dos grupos de traballo e a entrega de claves para acceder á comunidade de blogs na plataforma Climántica. As actividades prácticas dese día centraronse nos aspectos técnicos e prácticos para crear, xestionar e actualizar blogues en base ao uso de titoriais en portugués moi detallados e ilustrados con capturas de pantalla e que orientan paso a paso as seguintes tarefas: entrar nun blogue para xestionar, crear unha categoría, escribir un post, editar un artigo, subir, editar e borrar a conexión e, finalmente, introducir e editar imaxes.

En definitiva, unha intensa xornada de formación e un inicio digno merecedor do momento histórico que corresponde ao primeiro paso para a expansión da rede de educadores de Climántica en Portugal.

Climántica inicia mañá sábado 10 de outubro o primeiro curso de formación en Portugal. Este curso é unha adaptación ao sistema educativo portugués do curso de terceiro posgrao Ciencias para o Mundo Contemporáneo no proxecto Climántica do que se convocará a segunda edición nesta páxina web para a semana. Está coordinado polo grupo docente de Climántica na Universidade de Coimbra que contan co apoio institucional de Comisión Nacional da Unesco en Portugal. A formación presencial extendese ao longo do primeiro trimestre e remata o 19 de decembro, de acordo co programa. A fase práctica desenvolverase ao longo de todo o curso e ao remate do mesmo farase unha posta en común das experiencias piloto. Os docentes dos primeiros centros piloto en Portugal formados neste curso, desenvolverán a aplicación do proxecto con un blogue de centro da modalidade internacional de Climántica, quedando a súa disposición neste sitio web os titoriais en portugués.

Xa están publicados no apartado de Climantica TV os dous documentais que resumen o curso para os primeiros maestros que desenvolveron experiencias piloto de Climántica entre o 18 de abril e o 6 de xuño.

No primeiro documental resúmese a presentación do curso por parte do director de Climántica, Francisco Sóñora. A continuación pásase a unha visualización do resumo das tres xornadas dedicadas aos blogs do desenvolvemento da competencia dixital para xestionar, administrar e dotar de contido aos blogs das que se encargaron Susana Vázquez e Jesús Teira.

Tamén se fai un amplo resumo da explicación das actividades interactivas da subweb de Primaria por parte de José Manuel Bouzán. Este mestre enxeñeiro técnico informático foi o encargado de transformar en interactivas as actividades de Aprendemos coas Escolas Climánticas, que a súa vez están inspiradas no nº1 do comic dedicado ao cambio climático, do nº 2 do comic dedicado á enerxía, da novela A Treboada de C e do videoxogo CLMNTK, que tamén se presentou neste curso. Entre as ferramentas TIC para Primaria púxose o acento nas webquest, presentando como exemplo a de aforro e eficiencia enerxética no fogar e na escola publicada na subweb de Primaria. A súa autora Ana Cristina Torres da Universidade de Aveiro, foi quen fixo esta presentación das súas posibilidades didácticas e educativas. Todas estas propostas responden ao centro de interese “Movémonos e consumimos moi diferente a como o facían os nosos avós. Isto provocou o cambio climático, pero coa miña axuda podémolo frear”, que a súa vez se sustenta sobre a unidade 1 (cambio climático) e a unidade 2 (enerxía).

O segundo documental recolle un resumo das postas en común das experiencias piloto que se presentaron o 6 de xuño, data na que se clausurou o curso. As experiencias que presentaron os mestres dos centros piloto, mostraron un elevado potencial de réplica, o que ten máis mérito se cabe ao desenvolverse nos dous últimos meses de curso, polo que o equipo Climántica quere destacar e agradecer esta dedicación.

Está dispoñible en Climántica TV un documental resumo da conferencia que Ignacio de Loyola Hierro desenvolveu nas xornadas correspondentes á Unidade 2 de Climántica, “Se quentamos queimamos”. Este profesor coordina a cátedra de Desenvolvemento Sostible da Universidade de Comillas e tamén imparte clases na Universidade Complutense de Madrid. Entre as dimensións non universitarias relacionadas coa conferencia, destaca as súas responsabilidades na Elaboración do Informe Anual do Observatorio da Sustentabilidade e do Informe da Situación Enerxética de España no marco do cambio climático do Ministerio de Medio Ambiente, Agricultura y Medio Marino, tema central da súa conferencia. Disponse da presentación no subapartado materiais de cursos do apartado de Biblioteca.

Empezou relacionando a enerxía co nivel de desenvolvemento, sinalando que aínda non estando a enerxía nos obxectivos para o milenio da ONU, este organismo recoñece que para que este desenvolvemento se produza é necesario un certo nivel enerxético.
 
Sen embargo insistiu en que isto non pode ser un argumento para xustificar o sobre consumo actual, que é o que nos levou a que o consumo enerxético de orixe fósil nos últimos 200 anos nos puxera ao borde do esgotamento. Indicou tamén que este tipo de combustibles supoñen máis do 80% do consumo enerxético actual. Destacou ademais que 1/3 da humanidade non dispón de este tipo de enerxía e ten que recorrer a queimar leña.

En relación a este abuso da enerxía dos combustibles fósiles augurou unha duración do orde de 40 anos para o petróleo, de 61 anos para o gas natural e duns 204 anos para o carbón, tendo presente a tecnoloxía que hoxe coñecemos. Pero aquí puxo o acento tamén nos cambios que están experimentando no consumo as economías emerxentes, destacando países como China que en 1983 tiña un consumo do orde do 6% e na actualidade xa supera o 20%.
 
Explicou que estes elevados niveis de consumo de combustible fósiles son a causa de que pasáramos dun nivel de CO2 na atmosfera de 280 ppm antes de 1800 ata os actuais niveis comprendidos entre 380-400 ppm, sobre os que o IPCC establece unha correlación directa entre aumento de emisións e aumento de temperatura. Expuso que nos próximos 100 anos, de seguir a situación actual se manteña, o IPCC prevé que se dupliquen estes niveis e iso implicará do orde de 3ºC de aumento de temperatura global que no caso de España, pode supoñer o aumento duns 7º C.

Situado así o escenario do cambio climático, abordou a situación de superación do limite de crecemento que temos establecido segundo o Protocolo de Kioto, que nos permite un crecemento anual de emisións no período 2008-20012 non superior ao 15%, cando temos superado o 50%, con tendencia progresiva en ascenso desde que asinamos o Protocolo, con unha única diminución ata o de agora no ano 2006, pero que atribuíu a unha serie de condicións atípicas favorecedoras da diminución do consumo e que coincidiron ao longo do ano: verán non moi cálido, inverno non frío e moita pluviosidade anual. Sinalou tamén que temos que ser moito máis ambiciosos no novo protocolo, pasando da redución do 5% actual global posta como obxectivo a unha redución de máis do 80%.

Tamén indicou a situación atípica de España con unha tendencia a aumentar a intensidade enerxética (consumo de enerxía/PIB) cando os países da Unión Europea están diminuíndo esa intensidade enerxética. Dixo que isto significaba que a nosa economía se sustentaba máis no formigón e estaba a potenciar o aumento por emisións difusas na mobilidade, cando noutros países do noso entorno estaban a potenciar outras modalidades de mobilidade. Destacou tamén o papel do abuso da electricidade, que segundo expresou vese favorecida polo baixo custo, o que xustificou co dato de que unha familia de 4 membros está a pagar unha media de 1,3 €/día no recibo eléctrico.
 
Esta situación relacionouna tamén coa nosa dependencia enerxética exterior, presentando a situación aínda máis preocupante, pois indicou que esta estaba recoñecida oficialmente nun 80% pero indicou que o dato non era real, dado que se consideraba que non tíñamos dependencia da enerxía nuclear, porque se partía do suposto de que as nosas centrais nucleares nos abastecen, pero sen embargo dixo que todo o uranio o estábamos importando de Francia, porque temos o noso esgotado. Segundo esta argumentación concluíu que a dependencia real é do 90%.

A pesares de concluír desta forma a situación non sostible do uso da enerxía, rematou a súa intervención facendo un chamamento ao optimismo por canto que preveu unha ampla capacidade de resposta sobre campos como o aforro e a eficiencia enerxética, a extensión do uso de renovables, a captura e almacenamento do CO2, a educación enerxética, o control de prezos, a posibilidade de elixir vales de consumo para determinados usos, as posibilidades do hidróxeno como vector que ocupe o lugar dos carburantes derivados do petróleo, etc.

Pode verse en Climántica TV un documental resumo da conferencia que impartiu o 14 de marzo nas xornadas correspondentes á unidade 2 de Climántica, o profesor de Enxeñería industrial da Universidade de Vigo e director da Axencia Enerxética de Vigo, Bernardo Parajó. A súa presentación está no apartado de Biblioteca.

O profesor Parajó introduciu o tema apoiándose nos conceptos de ruta enerxética, enerxía primaria e final, facendo fincapé en que cada proceso de transformación pérdese máis dun tercio. Tamén situou a problemática enerxética sobre a inestabilidade socio política que supón que uns países teñan a enerxía primaria e outros a enerxía final.

Desde este enfoque abordou a situación enerxética actual, indicando que as enerxías finais máis utilizables son a electricidade e os combustibles fósiles derivados do petróleo. Sobre o comportamento do consumo da industria, apostou por un estancamento nos niveis de consumo, como consecuencia do control de emisións e regulacións de eficiencia e aforro derivadas da xestión económica racional. Pero preveu un aumento debido ao transporte e un aumento aínda máis grande nos sectores doméstico e terciaria, sobre os que argumentou que non cabe o control económico racional e solo se pode solucionar con educación ambiental.

Nesta extrapolación da situación enerxética actual cara o futuro, referiuse tamén á superación dos niveis de consumo de petróleo aos niveis de extracción desde nos anos oitenta do século pasado, e comentou a preocupación que existe porque non dispoñamos de petróleo sobre o ano 2020. Sobre o gas natural fixo previsións semellantes. As previsións máis optimistas sobre a duración do recurso fósil foron para o carbón, pero catalogouno como o máis contaminante. Segundo esta visión de limitación e tendo en conta de que estes combustibles fósiles son os responsables de máis do 80% do actual cambio climático, concluíu a necesidade de recorrer a outras fontes de enerxía.

Respecto da opción de potenciar a enerxía nuclear fixo reflexións moi interesantes sobre os ciclos de vida, partindo do dato de que o período de vida útil dos reactores é de 40 anos, polo que concluíu que os actuais xa estaban amortizados. A continuación aportou o dato de que temos reservas de uranio para uns 20 anos, polo que os novos reactores funcionarían durante a metade da súa vida útil. Outro dato que presentou como limitación desta enerxía para facer fronte ao cambio climático é que a necesidade de novas centrais para substituír as térmicas é de 14 centrais nucleares por ano, cando o crecemento que estamos a vivir é de 3 novas por ano, cos problemas ambientais de residuos que xa teñen asociadas. Sobre a alternativa do Plutonio, con máis vida media e posibilidade de obtelo desde o uranio usado, sinalou os problemas de explosións como a de Chernóbil.

Sobre esta panorámica decantouse polas renovables, como opción máis sensata para facer fronte á cambio climático, pero fixo constar que na actualidade carecemos de desenvolvemento tecnolóxico suficiente, polo que demandou máis I+D+i para desenvolvelo. Destacou sobre todo como de máis potencial a fotovoltaica, solar térmica e eólica, mentres que a hidráulica a pesares de estar máis madura a nivel tecnolóxico, ten moi limitado o avance no contexto de cambio climático. Tamén augurou un futuro pouco prometedor para os biocombustibles, tanto a nivel de biodiésel (de especies oleaxinosas) como de biotenal (de cereais). Por último preveu un crecemento para a xeotérmica e para a maremotriz aínda que moito menor.

No marco desta liña discursiva, entrou de pleno na última parte nuclear da súa conferencia: o futuro do hidróxeno. Empezou destacando o elevado aproveitamento que pode ter a obtención de electricidade desde o hidróxeno, xa que pode permitir acadar rendementos entre o 50% e o 70%. Tamén indicou que había que ter presente que o hidróxeno é un vector, non unha fonte de enerxía, polo que o seu papel clave na sociedade do cambio climático, estará en ocupar o papel dos derivados do petróleo, converténdose así no combustible con máis previsións de futuro para substituír aos derivados do petróleo no transporte. Dixo que esta substitución pode facelo de dúas formas, en motores de combustión interna ou en pilas de combustible nas que a rección co osíxeno deixa por residuo vapor de auga. Pero tamén fixo a observación que para obtelo require de electricidade e se esta procede de combustibles fósiles ou de enerxía nuclear, non será a enerxía limpa que ambicionamos. Por iso se decantou por obtelo a partires de enerxía fotovoltaica ou eólica, advertindo que de momento obtela así de pozo a depósito é moi custoso. Sen embargo preveu que nun prazo de 15 ou 20 anos podería ser unha realidade que ocupara o oco dos actuais combustibles derivados do petróleo, e en base a este dato xustificou o feito de que todos os fabricantes de coches tiveran xa prototipos de hidróxeno.

En definitiva, unha conferencia maxistral dun experto en enerxía que nos centrou moi ben a relación da enerxía co cambio climático, situando sobre el o futuro do hidróxeno na liña de análise da enerxía primaria á final.

Os 25 mestres que van a desenvolver as primeiras experiencias piloto de Climántica en Primaria, unha vez que remataron a formación das 5 xornadas presenciais -18 e 25 de abril e 9, 16 e 23 de maio -, inician a fase práctica nas súas aulas. Para desenvolver as súas propostas piloto, terán en conta as actividades de Aprendemos coas Escolas Climánticas que se poden descargar en pdf desde o apartado Biblioteca, e que tamén se poden desenvolver de xeito interactivo desde o apartado de Primaria. Tamén aplicarán o videoxogo para que os estudantes tomen decisións de ordenación do territorio e xestión enerxética nos tres territorios do apartado Videoxogo,  tendo presentes a simulación das previsións de cambio  climático na primeira metade do século XXI. O sábado 6 de xuño poranse en común estas experiencias piloto.

O venres 13 de marzo o profesor de Xeoloxía da Universidade Complutense, Francisco Anguita impartiu a terceira conferencia das xornadas de formación relativas á unidade 2 de Climántica co tema dos límites e riscos xeolóxicos do carbón e do petróleo, da que xa se pode ver o documental resumo en ClimánticaTV e disponse da presentación no subapartado materiais de cursos do apartado de Biblioteca.

Empezou a charla situando a enorme mortaldade derivada do carbón na actualidade en China e describindo como o uso deste recurso, moito máis abundante alí que o petróleo, condiciona a paisaxe e a atmosfera das grandes cidades chinas. Sobre este exemplo, concluíu que o carbón non solo é moi contaminante, senón que tamén ten unha extracción moi perigosa.

A continuación tentou dar resposta aos límites deste recurso. Para iso recorreu ao proceso de formación. Situou a súa formación practicamente ao longo da totalidade dos tempos xeolóxicos co máximo do Carbonífero e un impulso importante no Triásico, despois de que durante Triásico tivera unha parada de produción. Xustificou estes datos en base a que o defendeu a tese de que a formación de carbón veuse favorecida polas oroxenias probablemente porque estas provocaron enterramentos masivos de árbores. En base a esta explicación, xustificou que o carbón estea repartido por todo o mundo, o que diminúe moito o risco de invasións de fronteiras para conseguilo e pon os seus límites moito máis lonxe no tempo que os do petróleo.

O petróleo presentouno como o recurso enerxético máis importante e con unha formación máis limitada nos tempos xeolóxicos e unha residencia máis comprometida. Así dixo, que a inversa do carbón, o petróleo formouse principalmente ligado a uns períodos paleoclimáticos moi singulares como foron o Xurásico e o Cretácico, de climas quentes e por tanto, épocas de transgresións mariñas. Aquí defendeu a tese de que o petróleo é inimigo das oroxenias, quedando a súa formación restrinxida a zonas de mares pouco profundas que quedaron protexidas das oroxenias.

En canto aos riscos, aquí puxo máis o acento nos riscos no transporte en petroleiros.

Sobre os límites, empezou situando que a extracción doada dun xacemento afecta solo ao 30% do petróleo que contén, que é aquel non retido nos grans das areniscas. Matizou que si se lle aplica auga e CO2 pódese extraer un 20% máis e se aínda así, se segue tratando o xacemento con vapor de auga a presión, pódese extraer un 15%. Deste xeito dixo que subindo o custo da extracción, podíase retirar hasta uns 2/3 do contido no xacemento. Explicou que como os xacementos se abandonan ao remate da primeira fase, hai técnicos que aducen que aínda queda moito petróleo.

De seguido comentou que aínda tendo en conta esta extracción extra que probablemente non deixe o petróleo a un custo ao alcance de todos. Reflexionou sobre o teito do petróleo, que se empezou a visualizar xa na segunda metade do século pasado. Indicou que o primeiro que propuxo unha predición foi Marion King Hubbert, en 1956. A súa previsión situou un máximo de extracción no inicio da década 70, que aínda que polémica, demostrou ser certa. Este éxito, levou a falar do pico do petróleo, como o máximo do petróleo do que podemos dispoñer. Sobre estas previsións, fixo mención a coincidencia entre o 2030 e 2070. Mencionou sobre isto, posibilidades de buscar petróleo a altas profundidades e incluso opcións con máis impacto ambiental, como obtelo a partires de pizarras bituminosos. Sostivo que en todo caso estamos chegando a un pico onde o petróleo e gas natural apuntan ao esgotamento sen que se visualice unha fonte enerxética alternativa clara, o que nunca pasou ata agora, pois comentou que en 1890 cando o carbón superou a leña, levaba tempo visualizándose o potencial do carbón. O mesmo pasou cando o conxunto petróleo e gas superou ao carbón a redor de 1940. Indicou que si se mantén o nivel de demanda actual, as reservas dan para uns 40 anos, pero tamén mencionou a indefinición desta predición.

Rematou con reflexións de carácter ético – social futuristas como poden ser as consecuencias de que unha vez rematados a extracción nos xacementos dos países que non son da OPEP, que se prevé que pode ser a redor de 2020, pase a OPEP a controlar o custo do petróleo mundial. E sobre isto propuxo ao auditorio o interrogante sobre si é acertado ter o motor de combustión interna como centro desta sociedade.

En definitiva, outra vez o profesor Anguita nos deixou importantes reflexións e coñecementos para interpretar a situación ambiental desde un rigoroso enfoque xeolóxico.

O venres 13 de marzo o catedrático de Ecoloxía da Universidade de Oviedo, impartiu a segunda conferencia das xornadas de formación relativas á unidade 2 de Climántica na que abordou as relacións do cambio climático cos fluxos de enerxía nos ecosistemas, da que xa se pode ver o documental resumo en ClimánticaTV e disponse da presentación no subapartado materiais de cursos do apartado de Biblioteca.

Na primeira parte situou os cambios que xa se produciron e os que se esperan no clima polo cambio climático que se atribúe ás emisións derivadas do uso dos combustibles fósiles que permitiu desvincularnos da enerxía somática e posibilitou un aumento da poboación.
 
Situou aquí a relación do aumento destas emisións co quentamento da Terra por encima das variacións naturais. Neste punto mencionou o risco de que a tendencia actual nos leve a temperaturas a finais do século superiores ás máximas deducidas pola Xeoloxía na historia da Terra.

Dixo que a situación xa é moi preocupante con solo considerar o escenario bastante favorable dun aumento de 3 ou 4 graos da temperatura global. Nestas condicións a distribución da pluviosidade vai a variar, aumentando nuns sitios e diminuíndo noutros. A súa vez os variacións de temperatura non se manifestarán por igual en todas as rexións e estacións. Así en Europa no inverno aumentarán as temperaturas máis cara o Norte e no verán máis cara o Sur.

A continuación pasou a comentar como lle afectan estes parámetros de temperatura e humidade aos fluxos de enerxía dos ecosistemas. Para iso fixo fincapé na relación da distribución dos grandes biomas en base á combinación de temperatura e pluviosidade.

Explicou a combinación de valores elevados de temperatura e humidade favorecen o aumento de masas vexetais, relacionando esto con unha maior producción primaria. Sinalou que as árbores perden auga coa transpiración e ese vapor de auga que sae polos estomas é substituído por CO2, o que favorece valores elevados de producción primaria. En base a estes razoamentos, sostivo que os valores máximos a nivel global cambian por tanto a nivel estacional, situándose no hemisferio N na primavera e no hemisferio S no outono.

Por tanto concluíu que o cambio climático ao estar afectando aos valores das temperaturas medias e precipitacións rexionais, modificará os fluxos de enerxía nos ecosistemas. Como exemplo, indicou que a produción nos ecosistemas españois tenderá a diminuír a medida que o vai facendo a dispoñibilidade hídrica.
 
Como reflexión final fixo fincapé na necesidade de ter datos significativos e amplos para afrontar as medidas de mitigación e adaptación, poñendo de manifesto que as redes de observadores escolares como as que funcionan en Climántica, non solo teñen un importante valor educativo, senón que si se sosteñen ao longo do tempo, poden deixar series de datos moi útiles para facerlle fronte ao cambio climático.

En definitiva, o profesor Anadón deixounos con esta conferencia unha análise moi importante para relacionar aspectos científicos tan complexos como importantes e necesarios na aula como son os fluxos de enerxía dos ecosistemas e o cambio climático.

O venres 13 de marzo o catedrático de Edafoloxía da Universidade de Santiago de Compostela e Vicepresidente do Consello da Cultura Galega, Francisco Díaz–Fierros, impartiu a primeira conferencia das xornadas de formación relativas á unidade 2 de Climántica na que abordou a Historia do uso da enerxía, con exemplificacións no contexto de Galicia, da que xa se pode ver o documental resumo en Climántica TV.

Situou a orixe da enerxía que necesitamos no Sol, expoñendo que esta enerxía electromagnética acaba resolvéndose mediante diferentes transformacións nas que se vai degradando e disipando como enerxía calorífica que aumenta a entropía do medio. En base a este enfoque, propuxo unha liña de análise da historia do uso da enerxía facendo un seguimento da historia dos convertedores.

Seguindo esta liña, sinalou que o primeiros convertedores foron os vexetais, mediante a fotosíntese, con unha eficiencia do orde do 1 ao 1,5%. Relacionou tamén este convertedor coa fosilización que leva a que a enerxía química así obtida quede gardada como reserva nos combustibles fósiles. Referiuse de seguido ao segundo convertedor de enerxía en aparecer sinalando que foron os herbívoros con unha eficiencia maior, do orde do 10%. En relación a este convertedor, argumentou que esta eficiencia conseguiuse aumentar mediante a domesticación dos animais e aplicación de técnicas para mellorar o seu rendemento no traballo, en especial a partires do que se coñece como a revolución agrícola, chegando así a eficiencias nos cabalos do orde do 18%, que foi a conversión máis eficiente ata o século XIX. Para situar máis este tema, fixo mención a que o home fai aproximadamente 8.000 anos empezou a cultivar plantas en Oriente próximo. Sobre estes inicios da agricultura, situou a incorporación de animais para facer traballo, sinalando que esta incorporación lle permitiu mellorar as súas posibilidades de traballo físico situadas nos 100 W de potencia. Explicou que a utilización dos bois supuxo unha multiplicación por 4 e o uso de cabalos permitiulle pasar aos 800 W, mencionando que esta  medida dou pé ao establecemento da unidade do Cabalo de vapor, que se corresponde coa potencia que ten un cabalo.

Unha vez situada a importancia dos animais pasou a tratar o seguinte convertedor que apareceu e que está moi ligado ao uso de animais: as rodas. Comentou que o seu uso apareceu fai uns 5.500 anos, en introduciuse en Galicia, segundo estudos do equipo de Fábregas, fai uns 4.000 anos, uns mil anos despois da aparición dos cultivos de cereais. Sobre este desenvolvemento inicial da agricultura, expuxo que no inicio dos cultivos das leiras en Galicia permitían colleitas durante un ano ou dous. En relación a este dato, sinalou que logo deixaban de ser fértiles ata uns 30 anos máis tarde. Explicou tamén como a fertilidade dos solos de Galicia cando se empezaron a cultivar viuse moi diminuída pola erosión o que dou pé aos bancais, que parece ser que apareceron xa na época dos castros, permitindo un maior aproveitamento enerxético da superficie cultivable. Sobre esta revolución agrícola, concluíu que en Galicia abriu un ciclo moi estable, desde fai uns 4.500 anos ata, máis alá do século IX.
 
Situou no século IX a aparición duns convertedores importantes ligados á enerxía hidráulica: o muíño de auga (maioritariamente de roda horizontal) e a forxa hidráulica (normalmente de roda vertical), e con menos importancia, aparece tamén o muíño de vento. Entre os séculos XII e XIII aumentaron as ferrerías hidráulicas onde a auga ao impactar na roda vertical provocaba movemento nun mazo que golpeaba o ferro incandescente coas cinzas da madeira para obter así unha mestura de C e Fe capaz de formar un aceiro resistente. Tamén sinalou que paralelamente apareceu, con menos importancia, o aproveitamento do vento mediante muíños de casa fixa como os de Catoira e tamén asistimos a un desenvolvemento da vela para a navegación que da paso ás carabelas no século XIV que evolucionan ata os grandes veleiros do século XVIII. Neste contexto iniciado no século IX e ata o século XIII, sinalou que se produciron importantes avances na agricultura como a alternancia de cultivos: millo, centeo e cebada. Outro adianto desta época que salientou foi o arnés do cabalo, que permite labrar sitios moi pesados con arados de aceiro obtidos na forxa hidráulica, ao verse o animal liberado do risco de afogamento.
 
Comunicou tamén que a pesares destes avances tecnolóxicos, non é ate o século XIX cando a enerxía da máquina empeza a camiñar para superar á enerxía somático (do home e dos animais). Dixo que as maquinas de vapor anteriores ás deste século tiñan unhas eficiencias que non superaban o 10%. Suliñou que en Galicia a primeira máquina de vapor púxose en marcha nos estaleiros de Ferrol para achicar diques. En relación á entrada da máquina de vapor en Galicia, reflexionou sobre a ferrería de Sargadelos que puido ser o principio de industrialización, pero en realidade foi o remate do ciclo da madeira e da auga polo esgotamento da madeira, sen que se dera o paso nas súas ferrerías ao uso do carbón mineral na máquina de vapor aplicada á siderurxia. En relación a esta época, indicou tamén que o ferrocarril apareceu en Galicia en 1873 coa liña Santiago – Carril, abríndose a continuación á liña a Madrid.

A continuación entrou nos vectores do século XX, sinalando que a aparición da luz eléctrica en Galicia foi moi rápida, pois desde o seu inicio en Pontevedra en 1888, expandiuse a todas as vilas e cidades nos 8 anos seguintes. Sinalou tamén que en 1925 empezou a etapa dos grandes encoros, coa instalación de 24.000 cabalos na moderna Central que hoxe é Tambre I. Unha vez situada a importancia da electricidade, abordou o outro avance no uso da enerxía no inicio do século XX coa introdución dos motores de combustión interna. Situou a entrada dos coches en Galicia coa fabricación dos coches Castro que funcionou entre 1902-1904. Expuxo que o uso da electricidade e do coche levou a un importante aumento no consumo enerxético per cápita. Tamén comentou que durante o desenvolvemento tecnolóxico a poboación de Galicia pasou do orde de 300.000 habitantes que se calcula que tiña Galicia no ano 1300 ata os case 3 millóns actuais.

Así que desta interesante conferencia para a aplicación da unidade 2 de Climantica, podemos concluír que Galicia se comportou igual que o resto do mundo, coa maior dispoñibilidade de enerxía aumentou a súa poboación e a súa vez aumentou tamén o consumo per cápita.

As xornadas comezaron coa presentación da Unidade 2 por parte do director de Climántica, Francisco Sóñora. Acaba de publicarse en Climántica TV un documental que contén un resumo desta presentación. En primeiro lugar explicou a súa estrutura e os seus fíos condutores baseados no cambio climático e na historia das fontes enerxéticas. A continuación fixo un percorrido por cada capítulo, sinalando posibles obxectivos didácticos que poden contribuír a acadar cada un dos oito capítulos. Por último comentou as posibilidades didácticas da segunda fase desta unidade 2 en base á experiencia do desenvolvemento da fase II da unidade 1.