Climántica, proyecto de educación ambiental

Climántica quere transmitir aos usuarios desta web feliz Nadal e ventureiro aninovo 2011 con lembranzas dos mellores momentos do ano 2010 presentados por Palmira e Marcial.

Vídeo en Climántica TV

No marco de colaboración coa “Asociación Española para la Enseñanza de las Ciencias de la Tierra (AEPECT)” iniciado no curso 2008-2009, esta asociación xestionou por segundo ano consecutivo a convocatoria do “Curso virtual CLIMÁNTICA, un curso para desarrollar el currículo de Ciencias para el Mundo Contemporáneo conducido por el cambio climático con las TIC" que foi avaliado polo Ministerio de Educación e Ciencia no curso pasado, quen lle outorgou un recoñecemento oficial de 100 horas (10 créditos). O prazo de inscrición remata a finais do mes de xaneiro e a plataforma ábrese o día 1 de febreiro.

A validez oficial dos cursos do MEC nas diferentes administracións educativas das comunidades autónomas, facilitou o feito de que a través desta vía de formación se chegara a formar docentes da maioría das comunidades autónomas. Cada docente que segue o curso, ao rematalo, quédalle un blogue de Climántica e unha versión do curso para aplicalos nas súas clases nesta proposta de desenvolvemento do currículo de Ciencias para o Mundo Contemporáneo no resto do curso académico e en cursos sucesivos.
 
A través desta vía, Climántica está a incorporar á súa rede, docentes de todas as comunidade autónomas, o que valoriza aínda máis a colaboración natural entre Climántica e a AEPECT.

Para máis información: http://www.aepect.org/climantica_2011.htm

Pode verse dende Climántica TV o vídeo da conferencia impartida pola investigadora en Xenética e Antropoloxía do equipo dos Xacementos de Atapuerca, María Martinón Torres no curso “Ciencias para o Mundo contemporáneo no proxecto Climántica”.

A conferencia centrouse na tese de que o clima no proceso de hominización non solo funciona como barreira e como camiño, senón tamén como catalizador de cambios. Para defendela, partiu do pensamento de Darwin, do que dixo que era un pensador que se mantivo dende o século XIX ata os nosos días como nº1 do pensamento evolutivo. Del recolleu a idea de que para saber como se desenvolveu a nosa evolución, interesa contextualizarnos como primates. Por iso partiu do principio de que a Antropoloxía para esclarecer a hominización debe levar esta comparativa ao terreo da anatomía e a embrioloxía con un enfoque comparado, incorporando na actualidade tamén o ADN.

Outra idea de Darwin á que recorreu para a defensa da tese da súa charla foi o mecanismo da selección natural proposto por Darwin, entendendo este como o conxunto de factores que van a actuar como filtro. As especies que se adaptan a estes filtros sobreviven. Sobre esta base da selección natural, entrou noutro concepto fundamental para a defensa da súa tese que é o de especiación, facendo referencia a que había moitos mecanismos polos que se podía producir a especiación, dos que destacou dous:

1. Que a poboación orixinal se escinda porque apareceu unha barreira. Dentro destas barreiras, por proximidade a súa tese, indicou que o clima supón unha importante barreira en moitos casos de especiación.
2. Que se produza un cambio significativo no ecosistema que supoña unha vantaxe para a selección dunha serie de características fronte a outras.

Unha vez situados estes conceptos, entrou xa a abordar os aspectos taxonómicos e filoxenéticos da hominización, tendo sempre como base a localización xeográfica e as datacións dos xacementos para sacar as súas relacións coas barreiras e camiños que puideron ser determinantes nesta filoxenia, facendo unha especial reflexión sobre aquelas referidas ao clima.

Sobre esta base de análise evolutivo, caracterizou ao xénero Homo como un xénero que consume carne en principio como preeiro e logo como cazador. A aparición da caza, argumentou que implicaba un reto para as características do xénero polo que debeu ir asociada ao aumento da capacidade cranial que posibilitase o desenvolvemento das habilidades técnicas necesarias para a construción de ferramentas e o desenvolvemento de estratexias de interacción social; pero sobre todo, sostivo que a caza tivo que ter consecuencias sobre o movemento e a dispersión.
 
Por tanto estamos esta especie de Homo asociado a un nicho ecolóxico determinado polos hábitos carnívoros non arborícolas que tería a súa orixe fai uns 2,5 millóns de anos. Este novo nicho veuse favorecida por un cambio climático que a seleccionou pola súa alimentación carnívora, a súa capacidade cranial e a man prensora. A Antropoloxía clásica sitúa no Homo habilis africano a primeira especie de deste xénero. Este procesos iniciado fai uns 2,5 millóns de anos, deixarían á primeira especie do xénero Homo en clara vantaxe fronte aos coetáneos Austrolophitecus. Pero o rexistro fósil invítanos a pensar que esta especie non foi a que pasou a Asia, senón que posiblemente o primeiro homínido en facer esta migración sería o Homo ergaster, que puido chegar ata fai 1,7 millóns de anos. Na súa existencia como especie pasaría de África a Asia e sería xa nese continente onde xurdiría o Homo erectus.

A partires deste momento, na liña da súa tese de analizar o clima como barreira, como camiño e como contexto de cambio no proceso de hominización, a argumentación da investigadora Martinón pasou a contrastar as recentes investigacións dos rexistros fósiles no continente euroasiático coas ideas clásicas sobre o proceso de hominización. Sobre este tipo de contrastes presentou a reflexión de fondo de cómo en vez de mellorar as teorías que non encaixan nas evidencias, inicialmente as comunidades científicas usan as teorías para cuestionar as evidencias. Sen dúbida unha tendencia a vixiar e poñer en evidencia nunha materia de divulgación académica da ciencia fronteira, como é Ciencias para o Mundo Contemporáneo.

A primeira gran controversia das investigacións antropolóxicas contemporáneas en Eurasia coas teorías da clásicas da hominización, situouna na República de Georgia. Nese perfecto cruce de camiños atopouse un xacemento de homínidos de fai uns 2 millóns de anos. Indicou que alí apareceu un homínido dunha capacidade cranial duns 600 c.c. máis adaptado á bipedestación que Homo habilis. Isto sumado a que en xacementos de Austrolopithecus garhi apareceran ósos cortados a modo de extracción da médula, dato tecnolóxico que aproxima máis do que se pensaba a estas dúas especies, e abre así a hipótese de que o coñecido ata o de agora como Homo habilis non sexa o primeiro representante do xénero Homo. Esta hipótese ponnos diante da controversia de que esta especie do xacemento de Georgia puidera tratarse en realidade da primeira especie do xénero Homo.

Esta especie coñecida como Homo georgicus someteuse a análise das técnicas da Antropoloxía dental. Unha análise deste tipo aporta datos moi fiables pola cantidade de detalles que están presentes nestas pezas, pola estabilidade das mesmas ao longo da vida dos individuos e pola súa facilidade para a conservación. As análises mostraron a dita especie como máis primitiva que Homo ergaster e Homo erectus. Ao mesmo tempo estas probas foron reforzadas por outras de carácter xeográfico, cronolóxico, anatómico e biolóxico. Polo tanto, estas probas sitúan a Homo georgicus como precursora das outras dúas. Isto supón romper o pensamento de linealidade xeográfica no proceso de hominización que, por outro lado, non ten ningunha apoio lóxico, pois unha especia orixinada en Ásia a partires de outras especies anteriores que procedían de África, pode volver a África e orixinar alí o Homo ergaster e o Homo erectus. A razón pola que o primeiro Homo abandonou África puido deberse a que tiveron que buscar a caza porque se desprazara nesa dirección, por presión demográfica ou que non tiveron barreiras xeográficas nin climáticas.

Recentemente en Europa apareceu outro xacemento que ampliou a visión clásica da hominización. Trátase dos xacementos de Atapuerca. Ata ese momento o xacemento de homínidos en Europa máis antigo estaba en Alemania con restos de homínidos de fai medio millón de anos. En Atapuerca no nivel TD6 da Gran Dolima atopouse unha poboación de entre 900.000 e 950.000 anos con restos de fauna e de industria de nivel tecnolóxico 1. Coa información que se atopou chegouse a conclusión de que era unha época cálida e que os restos eran de individuos de entre 6 e 9 anos procedentes de episodios de canibalismo. Pénsase que é unha poboación de orixe europea, hipótese que se ve reforzada pola existencia dunha barreira climática na zona do deserto do Sahara máis patente que a actual. Posteriormente na Sima do elefante atopouse un resto humano de fai 1,3 millóns de anos moi parecido a Homo georgicus. Esta especie, coñecida como Homo antecessor, considérase propiamente europea.

En Atapuerca atopamos tamén un importante rexistro de Neanderthales de unha antiguidade do orde de 540.000 anos dos inicios do Pleistoceno medio. O tipo de dispersión intencional dos corpos e a acumulación de restos de 5.000 fósiles nunha galería de 8m x 4m invita a pensar que se trata dun enterramento. Este xacemento supón o 90% do rexistro de Neanderthais do Pleistoceno medio, e acabarían dando o Homo neanderthalensis clásico.

Os Neanderthais acéptase que son europeos sen discusión porque é onde aparecen os restos. Na súa configuración puido ter unha importante influencia o illamento derivado das barreiras climáticas orixinadas coa aparición das glaciacións. Coas estes fenómenos climáticos, os Pirineos e os Alpes pasan a ser auténticas barreiras infranqueables que levan a que as poboacións de homínidos solo podan vivir en algúns sitios, sendo a Península Ibérica un posible fondo de saco importante. En esas condicións as poboacións de Homo heildelbergensis foi a liña que levou no Pleistoceno superior, caracterizado por illamento persistente, ao Homo neanderthalensis que coa súa extinción pecharía unha liña evolutiva.

Con este exemplo, María Martinón, concluíu a súa tese, aproveitando para poñer en valor os estudos interdisciplinares para reconstruír a hominización a influencia sobre a mesma das barreiras e camiños abertos polo clima, destacando unha vez a importancia que ten contextualizar neles a nosa bioloxía. Por iso rematou a charla confirmando o postulado darwiniano do seu inicio sobre a importancia de poñer a nosa bioloxía en comparación coa dos simios, concluíndo que somos primates xerárquicos, territoriais, moi sociais, para atopar elementos propios como a tendencia a emigrar por todas as latitudes e a capacidade de ter memoria afectiva máis alá da proximidade que nos da a oportunidade de trazar complexas redes sociais.

Con esta charla maxistral na que defendeu a tese do “homínido emigrante que atopa no clima barreiras e camiños” trasladou a un auditorio de máis de 50 docentes asistentes ao curso un importante coñecemento para aplicar a importancia do clima sobre a nosa especie, ilusionándoos ao mesmo tempo por formar redes sociais capaces de atopar camiños axeitados para dar as respostas educativas ao cambio climático para superar as súas barreiras.

Está aberto ata o 16 de decembro de 2010 o prazo para inscribirse neste curso na plataforma FPROFE co código X1001139, incluído no CFR Servizos centrais na área Ámbito científico:

Plataforma FPROFE  -  https://www.edu.xunta.es/fprofe/

Este curso on-line de 30 horas de duración aborda todos os contidos da materia Ciencias para o Mundo Contemporáneo (CCMC) conducidos polo cambio climático e aplicados coas TIC. Para conseguilo, o curso non solo aportará a formación necesaria, senón que ademais cada docente que o siga, ao rematalo, quedarase con un edublogue e con unha versión do curso que conteña as actividades que máis lle interesen para que as desenvolvan os seus estudantes neste e nos sucesivos cursos académicos.

Tríptico con información do curso

Xa se pode ver en Climántica TV o vídeo da conferencia de Climántica no V Congreso de Materiais didácticos organizado pola ASPEG e que se celebrou na Facultade de Educación da Universidade de Santiago de Compostela o día 6 de novembro de 2010. Baixo o título Materiais e recursos de Climántica, o director do proxecto, Francisco Sóñora Luna, situou os diferentes produtos e materiais de Climántica dentro dos obxectivos xerais, características e principios de deseño do proxecto.

O catedrático e director do Instituto de Medicina Legal da Universidade de Santiago de Compostela Ángel Carracedo, impartiu o seminario A xenómica e as súas ensinanzas para a sustentabilidade co cal se clausuraba o segundo curso de Ciencias para o Mundo Contemporáneo no Proxecto Climántica. En Climántica TV podemos ver o video deste seminario.

O profesor Carracedo comezou o seu seminario facendo unha revisión histórica dos fitos na investigación en xenómica dende os inicios da xenética con Mendel. Os avances na investigación no campo da xenómica acadaron unha aceleración importante a partires dos anos 70 debido á confluencia dos avances no coñecemento e na tecnoloxía. E importante explicarlles aos alumnos qué é o xenoma dun xeito que a eles lles resulte atractivo ese achegamento, e para isto, nos propón unha actividade práctica na aula e a explica paso a paso no video, ademais do símil do libro para entender o DNA. Esa revolución do coñecemento veu derivado do que se coñeceu como Proxecto Xenoma Humano, que comezou en 1990 e finalizou no 2001, no que participaban un consorcio privado e un público que chegaron da man a ter toda a información do xenoma humano.

Hoxe en día sabemos algunhas cousas do xenoma como que a cantidade total de pares de bases (3 mil millóns), que prácticamente todo o noso DNA é non codificante, o DNA lixo (non podemos dicir que non sirve para nada, de feito todo o xenoma non codificante é o motor da evolución pois é o que ten máis variabilidade. Tamén sabemos que somos das especies máis idénticas e das que temos menos diversidade interindividual. Por outro lado, non sabemos o número exacto de xenes, a función da maioría, o xeito de como interaccionan...Queda moito traballo por facer.

A xenómica na medicina xoga un papel moi importante no diagnóstico, prognóstico e tratamento das enfermidades. Estas análises xenómicas teñen connotacións importantes e a primeira delas é que as enfermidades que teñen que ver con xenes, normalmente herédanse e isto ten consecuencias como a de otorgar á análise un compoñente predictivo importante, pois moitas veces podemos prognosticar unha enfermidade antes nas persoas sans, unha vez temos detectado a doenza noutro individuo da familia. Este tipo de enfermidades xenéticas mendelianas que se heredan, son máis de 3000. Estas enfermidades que se poden considerar enfermidades raras xa que teñen unha frecuencia na poboación inferior ao 1 por mil, son non obstante importantes en conxunto. A súa identificación pode ser porque falten cromosomas, teñamos algún de máis, que falte un anaco grande de un, ou que falte un anaco pequeno. Un exemplo o temos no Síndrome de Williams, que ao paciente fáltalle un anaco pequeno do cromosoma 7 (15 ou 20 páxinas no símil do libro). Non obstante, o 90 % dos defectos que se ven ao facer análises xenéticos de enfermidades, non é nada máis que unha letra esté cambiada por outra. A retinitis pigmentosa (cegueira máis frecuente nos adultos) e a morte súbita, son das enfermidades xenéticas máis frecuentes. Ata fai pouco ambas doenzas era imposible diagnosticalas pois non dependen dun xen único senón de moitos. Agora dispoñemos de chips de DNA con todas as mutacións que se atoparon ata o de agora, no caso da morte súbita, que podense aplicar na prevención dos pacientes con risco de desenvolver a doenza.

Respecto ao cancro temos que ter en conta de que ten que ver cos xenes pero non é necesariamente unha enfermidade xenética, a maior parte dos cancros non se heredan. Na Fundación Galega de Medicina Xenómica, onde investiga o grupo do profesor Carracedo, o 50 % do traballo do grupo é sobre o cancro. A eficacia dos tratamentos que se fan en Medicina, e todavía moi limitada. Un medicamento de primeira línea terapéutica ten unha eficacia nun doente do 50 % de media, ainda que esto depende moito do grupo terapéutico (no cancro somos pouco eficaces e máis eficaces nos antidepresivos e analxésicos) pero queda un amplio porcentaxe de mellora. Este déficit na eficacia é debido a que non entendemos que hai detrás das cousas, pois clasificamos as enfermidades polos signos físicos que presentan. Se poidésemos clasificalas polas súas causas etiopatoxénicas poderiamos tratalas mellor. Y este é o grande futuro da xenómica que xa está comezando a aparecer coa investigación das variacións polimóficas SNP (Polimorfismos Nucleotídicos Simples). Están descritos máis de 11 millóns de SNPs. De todos estos SNPs só estudando 1 millón conseguimos ter información de todo o noso xenoma. As análisis estanse a facer en centros de todo o mundo, en España temos o Centro Nacional de Xenotipado, tratando de ver os xenes que están detrás do cancro, de enfermidades neurolóxicas, psiquiátricas, etc. Todos estos estudos do xenoma completo, están a revolucionar o coñecemento da Medicina. Ángel Carracedo ponnos o exemplo das súas investigacións sobre o descubrimento das bases xenéticas da esquizofrenia (que afecta ao 1% da poboación) e que publicaron na revista Nature no 2009.

Secuenciar o xenoma de James Watson tivo un custo de millón e medio de dólares e rematouse no 2007. Hoxe en día pódese facer por 5000 euros en duas semanas, e probablemente para o 2012 o seu custo só sexa de 1000 euros nos secuenciadores de nova xeneración.

O traballo en Medicina Forense experimentou un cambio radical a partires do ano 1985 cando o investigador Alec Jeffreys determinou as funcións do DNA lixo e veu que ainda que temos moitas frases que se repiten, o número de veces destas repeticións varía dun individuo a outro. Deste xeito a mediados da década dos 90 xa eramos quen de ter un perfil de DNA do tamaño da cabeza dun alfiler. Un dos traballos máis requeridos na práctica de xenómica forense son as probas de paternidade, pero un dos máis importantes é o relacionado coa criminoloxía ou nas labores de identificación.

Ademáis outros exemplos para tratar nas clases sobre as aplicacións da xenómica, son os casos de resolución de enigmas históricos grazas ao DNA mitocondrial, que se transmite por vía materna, de nais a fillos (as análises dos restos da familia Romanov, a conclusión de que o denominado “corazón de pedra” corresponde ao fillo de María Antonieta, esposa do rey Luis XVI de Francia...).

As novas técnicas xenómicas están a acelerar o coñecemento neste campo. Coñecemos que o neanderthal e o sapiens ainda que conviviron longo tempo, non se mixturaron, ou se se misturaron non chegaron a ser fértiles pois non temos DNA mitocondrial neanderthal no noso xenoma. Podemos determinar que o Homo sapiens moderno saiu da rexión dos grandes lagos en África fai uns 150000 anos; vamos entendendo como foron todas as migracións acaecidas ao longo da historia humana. O membro do mesmo grupo de investigación, Antonio Salas (do que podemos ver o video en Climántica TV da súa intervención no I Congreso Climántica de Profesores) logrou reconstruir a historia das migracións da África subsahariana, utilizando DNA de poboacións actuais.

De tódolos xeitos as investigacións en xenómica adéntranse nos temas éticos, e un exemplo o temos coa creación das bases de datos criminais feitas cos perfiles xenéticos de delincuentes, privadas en algúns casos, controladas pola policía noutros... Podemos dicir que é un caso de seguridade fronte a intimidade e liberdade, en termos de control sobre o individuo.

Ángel Carracedo conclue a súa intervención asegurando que na actualidade a ciencia é moito máis multidisciplinar do que era, hai que valorar as posibilidades de cada un, pero é certo que hai que loitar polas ilusións de cada un e que non hai ilusión que non se consiga sen traballar.

Estes materiais didácticos poden solicitarse en versión impresa enviando un correo a climantica@climantica.org no que se farán constar os datos do docente que o solicita, o centro no que está destinado e os cursos e as materias nos que os vai a usar:


Para 4º ESO e Bacharelato:

O Libro didáctico de cambio climático e o relativo ao Problema enerxético no cambio climático que están a seren usados maioritariamente en Ciencias para o Mundo Contemporáneo, Ciencias da Terra e Ambientais, Bioloxía e Xeoloxía, Física e Química e Xeografía e Historia. Estes dous libros tamén se poden descargar dende estes links:

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/unidades-didacticas/unidade-1

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/unidades-didacticas/unidade-2

Este material compleméntase con unha Exposición Interactiva On-line deseñada para visualizar os paneis na pantalla do ordenador, podendo afondar máis no seu contido mediante un sistema de navegación e con uns cuestionarios vinculados a cada panel que o estudante responde unha vez que analizou o contido dos paneis e o contido navegable asociado. Os docentes que queiran usar este material on-line non teñen máis que enviar unha relación de estudantes, xunto coa materia e curso no que van a aplicalo. Nun prazo de 24 horas enviaráselles usuarios e contrasinais.


Para proxectos interdisciplinares, PDCs e materias de Xeografía e Historia de ESO:

O libro interdisciplinar baseado nas competencias básicas e conducido polos elementos do clima e o cambio climático, Climaeucambio e tamén a súa Guía didáctica solucionario, que tamén se poden descargar dende:

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/unidades-didacticas/climaeucambio

http://biblioteca.climantica.org/resources/1893/guiaclima.pdf


Para 5º e 6º de Primaria e proxectos interdisciplinares de 1º de ESO:

Baseadas na memoria interxeneracional sobre o clima e a incidencia no seu cambio das prácticas na mobilidade e no consumo pode pedirse o libro Aprendemos coas escolas Climánticas con dinámicas de grupos, actividades de laboratorio e fichas para o estudante de aplicación directa na aula, solucións das mesmas e orientacións didácticas para o docente.

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/unidades-didacticas/escolas-climanticas

Que ten a súa versión de actividades interactivas para desenvolver dende a páxina web en:

http://eduprimaria.climantica.org

Como moitas das actividades de Aprendemos coas Escolas Climánticas están baseadas nas bandas deseñadas de Palmira e Marcial, odisea medioambiental e na novela do proxecto A treboada de C, tamén se poden pedir exemplares ou descargalos:

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/comics/numero-2

http://biblioteca.climantica.org/gl/biblioteca/novelas/a-treboada-de-c/version-completa

Aprendemos coas Escolas Climánticas ademais de ser un libro de fichas para os estudantes acompañadas das súas solucións e orientacións para o docente, contén no seu último capítulo orientacións didácticas baseadas no vídeo xogo on-line de toma de decisións na xestión do territorio, da enerxía e dos recursos para facer fronte ao cambio climático na primeira metade do século XXI.

Os usuarios e contrasinais poden elixilos os estudantes cando entran na aplicación.

http://xogo.climantica.org/?locale=gl


Climántica ten programado un plan de formación de profesores e de estudantes para traballar con estes materiais similar ao curso anterior e que está pendente de aprobación. Todas as iniciativas que se vaian aprobando irán publicándose nesta páxina.

Esta publicado en Climántica TV un curto que recolle momentos da participación da delegación de España nesta I Conferencia infanto - xuvenil na que participaron delegacións de máis de 50 países da ONU, e que se celebrou en Brasilia do 5 ao 10 de xuño de 2010. Os tres estudantes galegos que formaron parte, xunto con outros compañeiros, da delegación de España, foron seleccionados a través do concurso Camiño a Brasilia que se desenvolveu a través de Wiklimántica, a Wiki do proxecto Climántica. Durante a conferencia estes estudantes participaron activamente en diversos obradoiros e foron protagonistas dos grupos de traballo de redacción da Carta europea dos compromisos co planeta e Carta musical mundial, coa que remata este curto.

Xa está publicado en Climántica TV unha presentación audiovisual do simpósio Práticas de Educação para o Desenvolvimento Sustentável com Edublogues Climántica que se celebrou no Museo da Ciencia de Coimbra o 5 xuño de 2010 e no que participaron estudantes e docentes en representación dos 18 blogues de centros educativos de Climántica en Portugal.

A continuación publícase en portugués un resumo enviado por xentileza da profesora Mª Jesús Bento da Escola Secundaria de D. Duarte, un dos centros de Portugal con un blog de Climántica:

Resumo do artigo publicado na Revista (nº1, Set/2010) do CFAE – Nova Agora
Maria de Jesus Bento

O Simpósio “Práticas de Educação para o Desenvolvimento Sustentável com Edublogues Climántica” decorreu no Dia Mundial do Ambiente, 5 de Junho, de 2010 – Ano Internacional da Biodiversidade. Deste Simpósio salienta-se a disponibilidade de professores-formandos, seus alunos e de outros participantes, para divulgar e partilhar as suas experiências através de comunicações orais e posters. Os projectos apresentados foram bastante interessantes e abordaram temas diversificados (tratamento e armazenamento de resíduos, construção de uma carta de ruído numa escola, consequências da construção de uma barragem, biodiversidade), sendo de realçar o empenho dos alunos na sua concretização e a sua preocupação com problemas globais actuais, como os relacionados com alterações climáticas, que se reflectiu na procura de soluções para os evitar ou mitigar.

Dende o proxecto Climántica queremos aproveitar a ocasión para agradecer a participación entusiasta destas comunidades educativas amigas de Coimbra na blogosfera de Climántica en Portugal, nas actividades de formación continua do profesorado de Nova Ágora, o centro de formación continua de Coimbra, durante os sábados do primeiro trimestre do curso pasado e neste simposio.

Xa está publicado en Climántica TV o vídeo do campamento formativo de 5 días co que se premiou aos estudantes de Bacharelato e Universidade por traballos presentados ao III Congreso CLMNTK dos estudantes de Climántica. A estancia foi no albergue Marina Española situado en Sada e dependente da Dirección Xeral de Xuventude da Consellería de Traballo e Benestar que aportou todos os medios para o seu desenvolvemento.

A maioría das actividades do campamento centráronse no deseño e execución de obras de arte no litoral, que foi a temática central deste campamento. Para conseguilo contouse coa formación, asesoría e coordinación dos profesores Antón Sobral e Carmen Hermo, da Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia. Estes dous artistas e docentes expertos na liña de Arte na natureza dedicaron a tarde do día 7 de setembro a presentar o fundamento da obra dos autores máis relevantes nesta modalidade artística. Na tarde do día 8 os estudantes agrupáronse en 4 equipos, e cada un deles deseñou e executou unha obra colectiva. Coas imaxe e notas do deseño, do desenvolvemento e do resultado desta obra, elaboraron unha presentación ao longo da tarde do día 9. Esas presentacións expuxéronas a primeira hora do día 10 diante dos dous artistas docentes coordinadores e dos compañeiros. Despois de que os artistas Sobral e Hermo retroalimentaran os traballos, baixaron todos á praia de Gandarío a recoller obxectos que deixou o mar para facer obras libres individuais ou en pequenos grupos. Pola tarde, coa presentación e retroalimentación destas obras rematou o traballo creativo sobre o arte efímero no litoral.

O último día do campamento, o sábado 11 de setembro, dedicouse pola mañá a actividades de investigación no marco da Educación Ambiental no contexto urbano, centrándose principalmente nos recursos e contextos que aporta o Parque de pasatempos de Betanzos. A tarde dedicouse a actividades de Educación Ambiental no medio natural, centradas nun itinerario de estudo da fauna, flora e paisaxe do río Chelo e na súa Aula de interpretación.

As estudantes universitarias premiadas formáronse durante a estancia para encargarse do deseño e da dirección das veladas nocturnas e das actividades lúdicas e de convivencia. Neste tipo de actividades aproveitouse de xeito especial o equipamento de embarcacións, pistas polideportivas e piscina deste albergue da Xunta de Galicia.

Xa está publicado en Climántica TV o vídeo da viaxe de cinco días polas Rías Baixas dos 30 estudantes de ESO premiados no III Congreso CLMNTK dos estudantes de Climántica. A ruta partiu do Grove o 24 de xuño e rematou en Vigo o 28 do mesmo mes.

A viaxe tivo un claro carácter formativo orientado polo obxectivo de “comunicar os cambios nas paisaxes e na vida das persoas e as súas relación co cambio climático”, buscando potenciar a dimensión creativa pola que foron premiados e a súa capacidade de traballo en equipo. Para iso organizáronse 5 equipos de estudantes de 6 membros cada equipo. Para a constitución dos equipos tívose en conta a categoría pola que foron premiados e as dimensións de competencia de comunicación a traballar: literatura, fotografía, artes plásticas, música e comunicación multimedia de investigacións baseadas na técnica de entrevistas.

O documental recolle as visitas a paraxes naturais, pobos, museos e centros de investigación onde se recolleu a información, así como os obradoiros formativos – meteoroloxía, parámetros oceanográficos, captura e observación de plancto, etc. – , e a propia dinámica de traballo dos 5 equipos.
 
As imaxes foron tomadas durante a navegación e nos lugares que se visitaron: O Grobe, Illa de Arousa, Pobra do Caramiñal, Bueu, Illas Cíes, Ons, Sálvora e San Simón e Vigo. Nesta cidade tivo lugar a sesión de clausura coa que conclúe o vídeo e na que se presentaron os traballos.

Xa está publicado en Climántica TV o vídeo resumo do campamento de cinco días polas Rías Baixas dos 25 estudantes de Primaria premiados no III Congreso CLMNTK dos estudantes de Climántica. O campamento celebrouse no albergue de Albarella entre os días 24 e 27 de xuño. O vídeo recolle algunhas das actividades de educación ambiental das desenvoltas como xogos, adiviñas, elaboración de pan, visitas e presentación dos contos e dramatizacións de sensibilización ambiental que elaboraron ao longo da estancia.

Xa se pode ver en Climántica TV o vídeo resumo do III Congreso CLMNTK dos estudantes de Climántica que se celebrou en Pontevedra o 19 de xuño de 2010 e ao que presentaron traballos 652 estudantes de Primaria, ESO, Bacharelato, Formación Profesional e Universidade. Estes traballos poden descargarse dende o subapartado Revista do apartado Biblioteca e os curtos premiados poden proxectarse dende o apartado de Alumnos. Os descansos das presentacións de traballos foron aproveitados para a representación de divertidos espectáculos de humor, maxia e música con mensaxes de sensibilización ambiental. O último traballo presentado foi a experiencia dos tres estudantes galegos seleccionados a través do concurso Camiño a Brasilia para formar parte da delegación de España na I Conferencia internacional infanto – xuvenil dos países da ONU Vamos a coidar do Planeta que se celebrou en Brasilia do 5 ao 10 de xuño de 2010. O congreso pechouse co xa tradicional espectáculo de Climantopía que cada ano nos sorprende con novos guións e actuacións.

Xa se pode ver en Climántica TV o vídeo do relatorio de José Manuel Bouzán no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático. O mestre do CEIP de Palmeira e coordinador de seminarios sobre a aplicación das TICs na aula aportou a súa experiencia no eido das novas tecnoloxías dentro dos centros educativos.

José Manuel Bouzán comezou facendo un percorrido polos distintos proxectos de introdución das TICs nas aulas. Non obstante opina que os problemas dos comenzos seguen sendo os de hoxe en día: que facemos con toda esta tecnoloxía dentro da aula?. Non podemos poñer por diante á tecnoloxía se por detrás non temos metodoloxías, pedagoxías e didácticas... O que ten que predominar é o ensino e as TICs poden ser o medio. O acceso á información debería cambiar roles, como pode ser o do “profesor enciclopedia”; o uso das TICs permite que se ensine a procesar e saber buscar a información. Entre os docentes parece que existe aínda a creencia de que empregar tecnoloxía implica unha merma na calidade de aprendizaxe.

Para rematar José Manuel Bouzán enumera unha serie de infinitivos que poden ser conxugados co uso das TICs: crear, compartir, colaborar, descubrir, experimentar, investigar...

Climántica TV ven de publicar o vídeo da intervención de Fernando Ojeda no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático. O profesor de secundaria do Colexio da Presentación de Málaga e coordinador do proxecto Ecourban defendeu a importancia da web 2.0 na Educación Ambiental actual.

Para o profesor Ojeda existe unha falta de investigación na relación entre a educación ambiental e as tecnoloxías da información e comunicación, e de estudios que verifiquen a importancia dos proxectos que unen os dous ámbitos. Participou nun estudo cun grupo de traballo da Universidade de Granada, que consistiu en sondear entre os educadores ambientales a relación entre as tecnoloxías e a EA. Existe un 37 % dos educadores ambientales que utilizan as TIC na súa vida cotiá, pero cando se lles pregunta si utilizan estes recursos na súa labor profesional, a porcentaxe diminue ata o 14%. Non obstante, o 98 % contestan que as TIC son moi importantes para ambientalizar o curriculum. A contradición nestes datos é debida, segundo a mesma enquisa, a que os educadores afirman que non teñen a formación suficiente neste eido. Un dato que pon de manifesto a enquisa é que o 75 % nunca utilizou os blogs ambientales para adquirir información. Neste momento Fernando Ojeda aproveita para deixar constancia da importancia dos blogues dentro do proxecto Climántica e indica que os profesores de Climántica son pioneiros no uso desta ferramenta con fins ambientais.

Por moita tecnoloxía que apliquemos a un modelo que non funciona seguirá sen funcionar a menos que mudemos o modelo, hai que facer cousas novas. De todolos xeitos as cousas estan a cambiar, buscando novas vías, cambiando as formas de ensinar...Todos estos cambios invitan á reflexión encamiñada a mudar hábitos. Fai falla darlle a volta a Tbilisi para decir outras cousas e pasaremos de estar noutro tempo a enfrontarnos aos novos retos que nos plantexa a sociedade do século XXI.

Coa aparición da web 2.0 o usuario consumidor pasa a ser un usuario tamén produtor (“prosumidor”) de coñecemento. Coa web 2.0 o webmaster produce, recibe ademais contribucións doutra xente, e hai outros usuarios que tamén poden producir ou consumir ao mesmo tempo. Existe maior participación, máis contidos xerados polo usuario, máis intelixencia colectiva e múltiples ferramentas o que se traduce en máis recursos para o usuario.

Fernando Ojeda indícanos o camiño hacia onde deberiamos tirar, para o que é preciso plantexar formación, máis avaliación dos proxectos, fomentar criterios de calidade que sirvan para sustentar os proxectos, favorecer a participación, intentar que os materiais sexan de libre acceso. A web 2.0 ten sentido se o coñecemento e os materiais son compartidos. Hoxe en día é preciso participar para poder aprender.

Non obstante, como afirma o relator, en última instancia está moi ben o das tecnoloxías pero sempre será importante o ter algo que dicir, alguén a quen contarllo e por último saber como facelo.

Xa se pode visualizar en Climántica TV o vídeo da conferencia de Ignacio Pozo no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático. O profesor da Facultade de Psicoloxía da Universidade Autónoma de Madrid abordou o tema da transversalidade na educación do século XXI.

O ponente sinalou para comezar seu discurso que cando nos plantexamos as solucións ao cambio climático, ademais das evidentes relacionadas coas tecnoloxías, economicas, sociais e políticas tamén temos que ter en conta os cambios na psicoloxía das persoas. Lograr os cambios psicolóxicos necesarios para formar cidadáns conscientes das dimensións do problema do cambio climático co coñecemento relevante e necesario para seren capaces de tomar decisións congruentes cos problemas ambientais dos que tratamos, é realmente difícil. Para o conferenciante o problema do cambio climático é complexo xa que algúns dos cambios que temos que lograr é que coñecemento e acción sexan congruentes. Sabemos que un rasgo cognitivo das persoas é que somos pouco congruentes: sabemos moitas cousas que non facemos, e facemos moitas cousas contrarias ao que sabemos.

Un dos camiños para cambiar as condutas é mediante a presión social, un sistema de premios e penalizacións, pero isto só produce cambios a curto prazo. En canto desaparece esa presión social os cambios acadados dilúense. Se non conseguimos que o coñecemento adquirido polos alumnos, provoque un cambio nas súas accións, no xeito de comportarse, non estaremos logrando os obxectivos que pretendemos acadar. Existe pois o grande reto de como facer coherente unha educación esencialmente adicada a adquirir coñecemento con una educación que xenere prácticas sociales. Existe unha paradoxa pois precisamos unha educación transversal pero por outro lado a educación ten que estar anclada necesariamente no coñecemento disciplinar. En opinión de Ignacio Pozo unha educación dirixida a formar persoas, é unha educación dirigida non a trasmitir coñecementos das materias, senón a convertir esos coñecementos no medio para lograr cambios nos alumnos. Debemos entender que a relación entre competencias e contidos non é de oposición senon que debe ser de apoio necesario. Non ten ningún sentido ensinar contidos como un fin en si mesmo. O fin é usar ese coñecemento para afrontar problemas, situacións, preguntas...

Como conclusión final, Ignacio Pozo propón que o único abordaxe ao aprendizaxe é partir do local, do cercano e inmediato, físico ou mental, e reconstruilo a través dun coñecemento máis global, e voltar ao cercano. Se non conseguimos que o coñecemento que están adquirindo os alumnos no ámbito da educación ambiental, teña unha conexión directa coa súa vida cotiá, dificilmente conseguiremos as metas que pretendemos.

Climántica TV publica o vídeo da conferencia de José Antonio Caride no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático. O profesor da Facultade de Ciencias de Educación da USC abreu a mesa redonda de respostas educativas ao cambio climático aportando a súa visión da educación ambiental nas perspectivas da innovación.

José Antonio Caride comeza a súa conferencia facendose eco das palabras das profesoras Sauvé, Orellana e Sato en 2002: A educación ambiental parte dunha longa traxectoria histórica, a través da cal foi adquirindo unha tripla pertenza: social, ambiental e educativa. Na Educación Ambiental xorden diversas correntes de pensamento e de prácticas determinadas polas raíces ideolóxicas e éticas dos diversos protagonistas, e polas diferentes representacións da educación, do medio ambiente e do desenvolvemento que eles adoitan.

A EA se constrúe tamén como unha opción política. Obviamente nela conflúen diversos modos de entender, de pensar e de facer, como corresponde a esta denominación. En Galicia temos contribuido significativamente a esta construción da Educación Ambiental. A Universidade de Santiago de Compostela no ano 1980 era a primeira universidade española e unha das primeiras europeas en incorporar unha materia de EA nos seus plans de estudos. O Instituto de Ciencias da Educación creaba un taller interdisciplinar convocando a diversas persoas de ámbitos distintos de coñecemento. A Estratexia Galega de Educación Ambiental foi o primeiro documento deste tipo aparecido nas comunidades autónomas do estado. Galicia ten convocado algún dos encontros, dos foros, congresos ou seminarios máis interesantes dos que se teñen celebrado en España e mesmo de carácter internacional no eido da Educación Ambiental.

O que leva implícito o concepto de Educación Ambiental é unha idea de cambio, de transformación, o que debemos ainda procurar é facer máis ainda do que está feito. A EA aglutina un amplo repertorio de prácticas socio-educativas que teñen como finalidade dar unha resposta pedagóxica á crise ambiental, promovendo un cambio de mirada respecto dos modos de estar e ser no mundo. De ser así existen catro aspectos que debemos ter en conta se queremos promover procesos de cambio, de innovación. O primeiro é o cambio de valores que orientan as relacións Humanidade-Biosfera e dos seres humanos entre sí. Un segundo cambio nos situa no mundo dos saberes de coñecer, de representar e interpretar as realidades socio-ambientais coas implicacións que isto comporta para os procesos de ensino-aprendizaxe. Tamén debe ser un cambio na esfera do comportamento, nos hábitos e capacidades da poboación reorientando os estilos de vida e os procesos de desenvolvemento. Por último aludiríamos a un cambio no escenario socio-político alentando procesos congruentes co alcance da crise ambiental e chegar a mobilizar á participación da cidadanía dun xeito máis crítico.

Polo tanto a Educación Ambiental debería ser unha proposta alternativa nos modos de educar e educarse na sociedade do terceiro milenio. Que sexa creadora e impulsora de novos enfoques e estratexia no diálogo educación-sociedade-ambiente; xeradora de iniciativas cívicas e de responsabilidades compartidas, e en definitiva, posibilitadora dunha nova ética ecolóxica e biocéntrica. A EA debe concretarse en plans, programas, estratexias e iniciativas que supoñan actuacións que se desenvolvan en moi diferentes contextos sociais.

O profesor Caride remata coas palabras do poeta do Caurel Uxío Novoneyra homenaxeado este ano 2010 nas Letras Galegas: “Prós que saben que ti podes ser outra cousa/prós que saben que o home pode ser outra cousa/sabemos que ti podes ser outra cousa/sabemos que o home pode ser outra cousa”. En definitiva, sabemos que outro desenvolvemento e que outro mundo tamén é posible.

O vídeo da conferencia de Xavier Labandeira no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático pode verse en Climántica TV. O profesor da Universidade de Vigo e membro do IPCC Xavier Labandeira falou ao longo da súa intervención sobre investigacións económicas sobre mitigación e adaptación ao cambio climático.

O conferenciante comezou facendo un esbozo da economía ambiental e os seus obxectivos. A partir da valoración dos impactos o que se pretende é aplicar políticas de cambio climático correctoras. O cambio climático nos fai uns desafíos máis grandes que calquer outro problema ambiental, pois os impactos son inmensos, as políticas teñen que ser máis intensas e ademais teñen que actuar sobre unha sociedade totalmente estruturada nunha economía baseada no consumo e claramente produtora de CO2 .  As incertidumes referentes ao cambio climático provoca que moita xente opine que non se debería prestar tanta atención ao problema. A incertidume non pode levar a facer menos, senon que debe ser ó contrario, debe levar a facer máis. A política climática debe dirixirse ao aseguramento. Desde a economía temos que ter en conta que aínda que debemos reducir as emisións, o cambio climático xa está aquí e que polo tanto temos que adaptarnos aínda que isto ten un custo, pero ao mellor é máis barato adaptarse que mitigar.

Copenhague tenta ser unha resposta ao fin do Protocolo de Kioto no ano 2012. Os puntos positivos de Copenhague, ainda que non acadou un acordo internacional con compromisos claros, son que consigue reunir a países non só europeos como en Kioto que persiguen responsabilidades comúns, ademais de acadar un acordo que non só se basa na mitigación. De todolos xeitos, mentras os EEUU non sexan capaces de asinar un protocolo non haberá posibilidade de solucionar o problema.

Xavier Labandeira aboga polos sistemas de negociación a pequena escala e di que probablemente sexa máis efectivo tentar poñer de acordo aos 8 países de maiores emisións, que facer reunións multitudinarias como a de Copenhague con máis de 200 países. Sen dúbida estas afirmacións poden constituir un bo punto de partida para a discusión.

As políticas climáticas teñen moitas vantaxes para a UE, pois atacan directamente ao consumo de combustibles fósiles. A UE tiña a posibilidade de aumentar ata o 30% na redución das emisión de CO2 ata o 2020, ainda que non o fixo.

O prezo do CO2 e un instrumento necesario para as políticas do cambio climático. Son as maneiras máis baratas de conseguir o resultado e fomentar as novas tecnoloxías, ainda que non son as únicas solucións: sistemas directos de promoción de renovables, normas de planificación urbanas, educación ambiental...O economista sinala que é o momento de aplicar una reforma fiscal verde, gravando as emisións de CO2 , e usar isto para reducir outros impostos que gravan o positivo.

As preferencias da xente respecto ás políticas de cambio climático, resultado das enquisas, indican que para a poboación o cambio climático é un problema grave, pero que non se sinten a nivel individual chamados a facer nada, que é un problema que han de resolver os políticos e as grandes empresas. A conclusión de Xavier Labandeira é que existe un problema serio de coñecemento e de educación, pois todos nós temos moito que facer no ámbito do aforro e a eficiencia enerxética.

O vídeo da conferencia de Bernardo Parajó no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático pode verse en Climántica TV. O director xerente da Axencia de Enerxía de Vigo centrou a súa conferencia nas investigacións no ámbito da enerxía para a mitigación e adaptación ao cambio climático.

Bernardo Parajó iniciou a súa ponencia introducíndonos á ciencia do cambio climático e recordando que as actividades humanas xeneran ao redor de 7 xigatoneladas de CO2 cada ano á atmosfera. Utiliza unha analoxía para amosarnos o que unha viaxe de ida e volta en avión entre Madrid e Londres correspondería coa emisión de unha tonelada de CO2 por persoa. Pero tamén, unha tonelada de CO2 é a emisión media anual dunha persoa dun país como Mozambique. É por tanto o consumo de combustibles fósiles o que produce as maiores emisións de CO2 á atmosfera. Para paliar isto, Europa ten aprobada unha estratexia denominada 20-20-20 (reducir un 20% a emisión de CO2, mellorar un 20% a eficiencia enerxética e producir un 20% da enerxía mediante fontes de enerxías renovables ademais de incorporar un 10% de combustible de orixe renovable no transporte) e todo isto para o ano 2020. Como se pretende reducir o consumo temos que reducir a demanda (aforro) e mellorar o rendemento (eficiencia). Hai que recordar que aforrar as persoas e son eficientes as máquinas e os dispositivos. A forma de fomentar o aforro é con medidas de carácter educativo (non consumir o que non é necesario) e a forma de incentivar a eficiencia e mediante opcións de carácter tecnolóxico. A estratexia completa podería ir encamiñada a non consumir si non é imprescindible, para o que sexa imprescindible, empregar os sistemas máis eficientes e recurrir ás fontes de enerxía máis respetuosas co medio.

As enerxías renovables non son inocuas pero producen emisións moito menores (6 gr de CO2 por KwH producido) que derivadas do consumo dos recursos non renovables. O obxetivo prioritario é por tanto o uso racional dos recursos.

O Sol é a única fonte de enerxía segura para os vindeiros 6.000 anos. As formas de utilización desta enerxía agrúpanse en dous tipos: aproveitamento pasivo (arquitectura bioclimática) e o activo (produción de auga quente sanitaria, etc.). As outras fontes de enerxias renovables son a hidraulica, eólica, biomasa (sólida, líquida ou gasosa). Respecto á undimotriz e mareomotriz, Bernardo Parajó nos indica que hai moitas esperanzas postas nestas enerxías, non obstante, actualmente todavía queda por resolver o problema tecnolóxico para dar cun dispositivo que permita extraer o máximo recurso enerxético do mar dun xeito ambientalmente viable. A xeotermia pode ser de alta ou baixa temperatura mediante bombas de calor xeotérmica.

A maior parte da enerxía consúmese no transporte e despois na industria e no fogar. Nos edificios as novas tecnoloxías construtivas van a copiar a arquitectura tradicional para o aforro enerxético. Os sistemas de calefacción de distrito será unha opción a ter en conta nos vindeiros anos e consiste nun sistema de xeración centralizada de calor para uso residencial e comercial (auga quente sanitaria, calefacción...). O transporte aéreo tamén está adoptando medidas e plantexándose retos de futuro para diminuir as emisións de dióxido de carbono.

Para finalizar a conferencia Bernardo Parajó conclue con unha sentencia que pode ser utilizada como base para discusión na aula: “a tecnoloxía resolve a maior parte dos problemas que crea”, pero hai unha parte moi importante nas que se incluen os residuos nucleares que non teñen solución tecnolóxica hoxe en día.

En Climántica TV pódese ver o vídeo da conferencia de Antonio Salas no I Congreso Climántica sobre Respostas Educativas ao Cambio Climático. O profesor e investigador da USC Antonio Salas fixo un avance sobre o estado da investigación en xenómica relacionada coa adaptación aos cambios de clima. As dúas formas máis importantes nas que o clima pode interactuar co xenoma humano é a través da resposta adaptativa e tamén mediante os movementos demográficos pois nestas migracións tamén se move o ADN.

Existe unha correlación entre as características físicas dos grupos humanos, como a reflectancia da pel, e as variables climáticas como a temperatura, latitude. Observando como son os fenotipos das poboacións humanas, xa nos podemos dar conta de que existe un proceso adaptativo detrás. A cor da pel é un fenómeno adaptativo á radiación ultravioleta e é converxente (as poboacións do sur de Arxentina e de África subsahariana comparten unha cor de pel que é unha adaptación aos raios UV).

Coñécense moitas adaptacións do xenoma humano ao estrés polo frío e a calor. Hai moitos xenes relacionados con esta adaptación. De todolos xeitos as poboacións humanas non estamos perfectamente adaptadas a calquera cambio. Certas adaptacións precisan do paso de centos de xeneracións.

O clima obriga ao movemento das poboacións. Hai episodios de migracións das poboacións que foron resposta aos cambios no clima e que reformulan a variación xenética en determinadas rexións do mundo. Existen pegadas xenéticas que reflicten moi ben estos movementos. Durante o último máximo glacial (18.000 anos atrás) as poboacións humanas refuxiáronse no norte de Italia, no refuxio Franco-Cántabro, nos Balcanes, zonas de clima máis benigno. Estos movementos humanos e a variación xenética que conlevan teñen implicación, por exemplo, na predisposición xenética a determinadas patoloxías. Hai moitos linaxes que reflicten estes eventos de expansión poboacional a partir de zonas de refuxio en Europa, coincidindo con periodos favorables no clima. Tamén no poboamento do continente americano hai uns 14 ou 15.000 anos, foi determinante o clima pois todo o continente foi poboado dende o norte atravesando o Estreito de Bering.

Antonio Salas deixounos unha serie de preguntas para o debate das que resaltamos a referente a que se o quentamento global está sendo demasiado acelerado para as posibilidades de adaptación do home e outras especies.