Climántica, proyecto de educación ambiental

O proxecto Climántica foi convidado polo colexio mexicano – español Madrid coa participación da UNAM, do programa La Ciencia en tu Escuela da Academia Mexicana das Ciencias e da Academia mexicana de profesores de Ciencias Naturais, a desenvolver iniciativas no sistema educativo mexicano.

As actividades iniciáronse ás 9 de mañá do día 31 de outubro co Encontro Climántica – Academia Mexicana de Ciencias no que se presentaron as bases metodolóxicas de Climántica e o seu desenvolvemento cronolóxico. A ese encontro, celebrado na sede da Academia Mexicana de Ciencias, asistiu o equipo ao completo do programa La Ciencia en tu Escuela, encabezado polo seu director Carlos Bosch Giral.


A segunda actividade desenvolveuse ás 12 da mañá na sede do promotor das actividades, o colexio Madrid. Alí a través dunha conferencia - coloquio Francisco Sóñora explicou o desenvolvemento dos proxectos Climántica e Oceántica a autoridades educativas e medioambientais de México convidadas para a ocasión pola directora xeral do colexio Madrid Rosa María Catalá. A conferencia da tarde foi dirixida a profesores e a pais de alumnos do centro, e nela fíxose fincapé nas respostas a preguntas para qué, por qué, qué, cómo e con qué ensinan Climántica e Oceántica.


O venres 1 de novembro foi dedicado tamén a conferencias no colexio Madrid, neste caso dirixidas aos alumnos de Secundaria e Bacharelato. A conferencia para alumnos titulada 2101 regreso ao cambio climático de 2013, foi impartida en tres quendas do orde de 300 alumnos en cada unha delas. Na primeira quenda asistiron os alumnos de Bacharelato, na segunda os alumnos de primeiro de secundaria e metade dos de segundo curso, e na terceira quenda o resto dos alumnos de segundo e os de terceiro curso.

O resto das actividades xa se desenvolveron no Parque nacional de Lagunas de Chacahua, e consistiron nun conxunto de actividades baseadas no modelo de actividades de campo sobre o ecosistema do manglar deseñadas e lideradas dende hai 16 anos polo profesor do colexio Madrid, Julio Ríos. A estas actividades incorporáronse dinámicas, metodoloxías e contidos do proxecto Climántica, co obxectivo de abrir praxes conxuntas sobre actividades de Educación Ambiental. As experiencias piloto foron desenvoltas por 25 alumnos de 3º de Secundaria.

O luns 4 de novembro empregouse para desprazarse dende México D.F. ata o Parque Nacional no estado de Oaxaca, a onde se chegou xa de noite. Despois de montar o campamento e de cear, esa noite desenvolveuse o primeiro itinerario nocturno na praia para identificar rastros e acadar técnicas de rastreo de tartarugas en período de desove.

O martes 5 de novembro pola mañá dedicouse a actividades no criadeiro de crocodilos do Parque nacional. Alí estudáronse as diferenzas entre o crocodilo autóctono C. acutus e o de pantanos C. moreletii, que se introduciu na zona, afectando a identidade xenética da especie autóctona. Tamén se fixeron diferentes referencias á bioloxía das especies. Por último practicaron técnicas para retirar exemplares en situacións nas que este especie pode poñer en risco á especie humana, para proceder así a trasladalos a zona máis seguras.

As actividades da tarde do martes iniciáronse con itinerario en barco para observar o parque nacional e a fauna e flora do manglar. A continuación procedeuse a facer o segundo itinerario pola praia para localizar tartarugas. Alí atopouse unha tartaruga gólfiña desovando e procedeuse por parte do equipo técnico do Parque a explicar as tarefas de traslado de ovos cara o cercado de protección, para protexer o desenvolvemento embrionario da actividade ilícita por parte ladróns de ovos e da captura por parte dos animais. Os alumnos fixeron o proceso para protexer ese desove e observaron tamén no cercado de seguridade como saían as crías dos que naceron esa noite na área protexida.


As actividades do mércores 6 iniciáronse coa liberación das crías de tartaruga que naceron o día anterior. Todos os estudantes recolleron tartarugas que foron liberadas no lugar indicado polos técnicos responsables da conservación das tartarugas. A continuación conduciron aos alumnos cara os niños que foron abandonados por esas crías durante a noite, para proceder entre todos a limpalos para evitar a acumulación de microorganismos na porción de praia cercada. Durante ese proceso de limpeza todos os alumnos lograron liberar algunha cría que non logrou saír durante a noite.


As actividades da tarde do mércores consistiron en facer a análise das características físico – químicas da auga da lagoa. Os resultados puxeron de manifesto que a auga tiña unha temperatura de 28º en superficie, un pH do orde de 7,5 e uns niveis de nitratos, fosfatos, materia en suspensión e demanda biolóxica de osíxeno axeitados para a vida destes ecosistemas salobres. Isto puxo de relevo a nivel empírico a importancia do elevado grao de filtración neste tipo de ecosistemas. Tamén se observaron organismos acuáticos ao microscopio, chamando a atención de forma especial as colonias de pólipos con diferentes especializacións. Xa de noite fíxose unha práctica de observación de crocodilos no seu hábitat natural.


O xoves día 8 iniciouse á actividade ás cinco e media da mañá, incorporándose os alumnos a lanchas de pesca tradicional, onde os pescadores ensináronlle aos alumnos a importancia da técnica sostible no Parque nacional mediante prácticas de pesca con liña na desembocadura da lagoa. A continuación subiuse ao faro para facer unha interpretación paisaxística, xeomorfolóxica e de ecoloxía visual da formación do manglar como consecuencia da desembocadura do río no mar.

Unha vez que se descendeu do faro, fíxose un itinerario a pé polo manglar non inundado máis próximo ao campamento e observáronse as tres principais especies predominantes no parque: mangle vermello, mangle branco e mangle botoncillo. Tamén se observou a cantidade de fango que quedou da inundación da zona co furacán que ocorreu un mes antes. Sobre o papel deste tipo de ecosistemas na protección dos furacáns e no control das inundacións, reflexionouse como esa zona antes estaba inundada porque a auga baixaba con máis lentitude.

A situación actual os guías relacionáronna coa deforestación na parte superior, o que fai que auga baixe con máis forza e diminúa o papel protector de eventos extremos, que tanto preocupa nos escenarios de adaptación ao cambio. Tamén se fixo mención á importancia económica destas plantas halófitas das que depende a construción nas casas da zona. En relación ao seu papel ecolóxico, ademais do seu papel no control de inundacións e na protección contra furacáns como os que se acababa de producir, fíxose referencia a que os amplos sistemas radiculares reciben e procesan os nutrientes, capturan e precipitan sólidos en suspensión e enriquecen a auga de osíxeno. Isto xustifica o seu papel como filtros biolóxicos de control de contaminación e mellora a calidade da auga, todo elo reflectido nas análises da auga da lagoa efectuada o día anterior.


A tarde do xoves estivo dedicada á adaptación de dinámicas de Climántica á rexión de Mesoamérica e ao ecosistema do manglar. Durante estas dinámicas buscouse integrar os coñecementos aplicados durante a semana relacionándoos co cambio climático. Abordouse así a importancia de rexenerar áreas de manglar para conseguir novas superficies forestais que actúen de sumidoiros de CO2. Tamén se fixo fincapé no seu papel na resposta aos previsibles aumentos de fenómenos extremos na rexión, etc.

O equipo Climántica quere agradecer ao colexio Madrid e todas as demais organizacións dispostas a apoiar a adaptación deste concepto pedagóxico á rexión de Meseoamérica, e nese sentido tamén quere destacar a importancia da incorporación ao equipo de grupos docentes como o que lidera esta iniciativa encamiñada á conservación do manglar.